ΤΑ ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΤΟΥ ΛΟΥΒΡΟΥ* Από το Παρίσι στην Εθνική μας Πινακοθήκη

 

Προσωπογραφίες, αγάλματα, νεκρικές μάσκες, φαγιούμ, πορτραίτα ζωγραφισμένα με λαδομπογιές ή με φυτικά χρώματα σε περασμένες παλιές ιστορικές εποχές. Εικόνες ανθρώπων που έζησαν κάποτε, ανθρώπων πραγματικών με πραγματικές ζωές, σε πραγματικό τόπο, ζωές ανθρώπων που έσβησε ο πανδαμάτωρ χρόνος. Τις κοιτάζεις και σκέφτεσαι: Γιατί άραγε ο άνθρωπος ένιωσε την ανάγκη να απαθανατιστεί; Μήπως πρόκειται για μιαν απόπειρα να ξορκίσει το θάνατο; Να αποκτήσει μιαν εικονική αθανασία; Και μήπως τελικά, ολόκληρη η τέχνη των ανθρώπων, είναι μια προσπάθειά μας να κατακτήσουμε την αθανασία, νικώντας το θάνατο;

Ναι. Πρόκειται για μιαν εικονική αθανασία. Αυτό σκεφτόμουν κατά την επίσκεψή μου στην έκθεση «Πορτραίτα του Λούβρου» με τον υπότιτλο «Αναζητώντας την Αθανασία» που παρουσιάζεται στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα. Μια έκθεση που καλύπτει περισσότερα από 3000 χρόνια ιστορίας, με αντιπροσωπευτικά κομμάτια συλλογών από την Αίγυπτο, τα ελληνιστικά Φαγιούμ,  την ελληνορωμαϊκή περίοδο και διαπερνά τα χρόνια της Αναγέννησης, το Μπαρόκ, με τα πορτραίτα βασιλέων και ευγενών, με τα πορτραίτα φιλοσόφων του Διαφωτισμού κι αργότερα της Γαλλικής επανάστασης. 

Ανάμεσα στους μεγάλους καλλιτέχνες που δημιούργησαν τα πορτραίτα, θα συναντήσουμε τα ονόματα των Μποτιτσέλι, Βερονέζε, Ελ Γκρέκο, Βελάσκεθ, Ρέμπραντ, Γκόγια, Νταβίντ, Ένγκρ, Ντελακρουά κ.ά. Οι επιμελητές της έκθεσης επέλεξαν μια παρουσίαση των έργων, με βάση κυρίως την κοινωνική εξέλιξη και λειτουργία του πορτραίτου σε κάθε εποχή. Κάθε εποχή αντιπροσωπεύεται από χαρακτηριστικά πορτραίτα που εκφράζουν μια συγκεκριμένη περίοδο.

Γκόγια: Λουίς Μαρία υ Μαρτίνεθ, βαρόνος

Ντελακρουά: Λυσίλ Βιρζινί Λε Γκιγιού, κόρη της γκουβερνάντας του καλλιτέχνη

Η πολιτική, κοινωνική, και πολιτιστική εξέλιξη έφεραν την απεικόνιση των ανθρώπινων προσώπων, το πορτραίτο και την προσωπογραφία, από την τελετουργική λειτουργία τους κατά την πρώϊμη αρχαιότητα με τις αιγυπτιακές νεκρικές μάσκες κι αργότερα τα φαγιούμ,  στις επιτύμβιες στήλες, κι έπειτα τις δοξαστικές μαρμάρινες προτομές, τα γλυπτά και τα αγάλματα της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης.

Τα πορτραίτα παλιά γινόντουσαν με το πινέλο, τη λαδομπογιά ή την τέμπερα σε καμβά, παλαιότερα με φυσικές χρωστικές ύλες, μέλι και κερί, κάποιες φορές συνεχίζοντας την αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή παράδοση με προτομές και γλυπτά σε μάρμαρο, γύψο, ή μέταλλο. Και μετά τη βιομηχανική επανάσταση που έφερε τις νέες τεχνολογίες του 19^ου, 20^ου και 21^ου αιώνα, με την φωτογραφική απεικόνιση σε φίλμ, τεχνολογία που μετεξελίχθηκε αργότερα στην τέχνη του κινηματογράφου. Σήμερα, το πορτραίτο και η προσωπογραφία, βρίσκεται, πού αλλού, στον κόσμο του διαδικτύου, στα social media και στο facebook.

Μικρό ιστορικό για την εξέλιξη του πορτραίτου

Εγγύηση αθανασίας και κοινωνικής ανωτερότητας, το πορτραίτο εμφανίζεται  ήδη από την αρχαιότητα, τις αιγυπτιακές, ελληνικές και ρωμαϊκές κοινωνίες. Αρχικά φιλοτεχνούνται πορτραίτα της ελίτ, βασιλιάδων, στρατηγών, ηγετών, αυτοκρατόρων, ανθρώπων με τίτλους ευγενείας, που βρίσκονταν ψηλά στην ιεραρχία της κοινωνικής πυραμίδας.

Ζαν Ζακ Ρουσώ με αρχαιοπρεπές ένδυμα

Ονορέ Ντε Μπαλζάκ

Βολταίρος

 Αργότερα, η εμφάνιση νέων ελίτ χάρη στην ανάπτυξη των μεγάλων αστικών κέντρων, οδήγησε σε έκρηξη της ζήτησης πορτραίτων. Από τον 15^ο αιώνα και μετά, για πολλούς τραπεζίτες,, εμπόρους, ανθρώπους του νόμου, επιχειρηματίες και μεγαλοϊδιοκτήτες, η κατοχή και η έκθεση του πορτραίτου τους ήταν εμφανές δείγμα κοινωνικής επιτυχίας. Ματαίως την εποχή εκείνη  οι φιλόσοφοι και οι μοραλιστές υψώνουν τις φωνές τους κατά του πορτραίτου των αστών ως δείγμα της ματαιοδοξίας τους. Συν τω χρόνω όμως, μετά τις εποχές του εκδημοκρατισμού και του διαφωτισμού , προκαλείται μια εκλαΐκευση  του πορτραίτου, που  αποτελεί πλέον  «δικαίωμα» και των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, και εκφράζεται με την δημιουργία πορτραίτων γυναικών, παιδιών, ή και ανθρώπων του υπηρετικού προσωπικού των μεγαλοαστών.

Δομίνικος Θεοτοκόπουλος- Ελ Γκρέκο

Μποτιτσέλι: πορτραίτο νεαρού άνδρα

Ντελακρουά: πορτραίτο του Λεόν Ράίσνερ, ξαδέλφου του ζωγράφου

Κομφορμισμός και εκκεντρικότητες στις γυναίκες

Ο εκδημοκρατισμός του πορτραίτου στη σύγχρονη εποχή αφορούσε τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες με τη διαφορά ότι σπάνια οι γυναίκες είχαν τη δυνατότητα να παραγγείλουν οι ίδιες την προσωπογραφία τους. Οι γονείς δίνουν παραγγελία για το πορτραίτο της κόρης τους με απώτερο σκοπό το γάμο της, ο σύζυγος δίνει παραγγελία για το πορτραίτο της συζύγου του με αφορμή τη γέννηση του πρώτου αρσενικού τέκνου και κληρονόμου, ο γιός είναι που ζητάει την προσωπογραφία της μητέρας του για να την προσθέσει στις υπόλοιπες των προγόνων του. Οι γυναίκες δεν έχουν λοιπόν άμεσο έλεγχο της εικόνας τους η οποία πρέπει πάνω από όλα να εξυπηρετεί τις ανάγκες της οικογένειας σε ότι αφορά συμμαχίες μέσω των γάμων και την απόκτηση τέκνων την οποία οι γάμοι αυτοί έχουν ως σκοπό. Από τον 18^ο αιώνα και μετά ορισμένοι καλλιτέχνες ειδικευμένοι αποκλειστικά στην προσωπογραφία αποκτούν αρκετό κύρος ώστε να παίξουν αποφασιστικό ρόλο στην επιλογή της ενδυμασίας, της πόζας και της έκφρασης.

Βελάσκεθ: Μαρία Άννα της Αυστρίας, βασίλισσα της ισπανίας

Ρέμπραντ: Αφροδίτη (σύντροφος του ζωγράφου) και Έρωτας

Η περίπτωση Μέσερσμιτ

Ο Φράντς Ξαβιέ Μέσερσμιτ είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση καλλιτέχνη του πορτραίτου, και αξίζει τον κόπο να ασχοληθούμε μαζί του σε ένα ξεχωριστό άρθρο της ιστοσελίδας μας. Φιλοτέχνησε επίσημα γλυπτά πορτραίτα για την αυλή της Βιέννης και δίδαξε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης. Καταλήφθηκε όμως από τρέλλα και διέκοψε τη σταδιοδρομία του για να φιλοτεχνήσει εβδομήντα εννέα αυτοπροσωπογραφίες. Υποθέτουμε ότι τις σχεδίασε μπροστά στον καθρέφτη του κάνοντας γκριμάτσες που εξέφραζαν η καθεμία μιαν ιδιαίτερη ψυχολογική κατάσταση. Το γλυπτό που εκτίθεται εδώ είναι από τα σπάνια έργα που βρίσκονται εκτός αυστριακών συνόρων και μαρτυρεί το ψυχικό άλγος του γλύπτη. Η έντονη και απόλυτη εκφραστικότητά του είναι αποκομμένη από όλες τις συμβάσεις της εποχής του.

Μέσερσμιτ: Aυτοπροσωπία-χαρακτήρας

Σε σημείωμά της για το ιστορικό της διοργάνωσης η κ. Μαρίνα Λαμπράκη- Πλάκα, αναφέρει:

«Επιλέξαμε το Λούβρο, όχι μόνο λόγω του τεράστιου πλούτου των συλλογών του, αλλά και λόγω των παραδοσιακών δεσμών ανάμεσα στις δυο χώρες Ελλάδα και Γαλλία. Τους δεσμούς αυτούς αναδεικνύει με εύγλωττο τρόπο η πολυσήμαντη επετειακή έκθεση «Παρίσι-Αθήνα, η γέννηση της νεότερης Ελλάδας, 1675-1919», που αφιερώνει το Μουσείο του Λούβρου στη χώρα μας, συνεορτάζοντας μαζί μας τα 200 χρόνια από την Παλιγγενεσία

Πριν από τέσσερα χρόνια πραγματοποιήθηκε η συνάντησή μου στο Λούβρο με τον επίτιμο πλέον πρόεδρο και διευθυντή του διάσημου γαλλικού μουσείου Ζαν-Λυκ Μαρτινέζ (Jean-Luc Martinez). Είχα ζητήσει να τον συναντήσω για να συζητήσουμε την πρότασή μου, καθώς έβλεπα να προχωρεί το εργοτάξιο της Εθνικής Πινακοθήκης προς την ολοκλήρωσή του κτιρίου. Η ανταπόκρισή του στην ιδέα μου υπήρξε ενθουσιώδης. Εκείνος μου πρότεινε την έκθεση του «Πορτραίτου στις συλλογές του Λούβρου», μια έκθεση που είχε ήδη παρουσιαστεί στην Ιαπωνία, αλλά που δέχτηκε με προθυμία, σε συνεργασία με τους αρμόδιους διευθυντές και επιμελητές του μουσείου, να την τροποποιήσει και να την εμπλουτίσει με νέα αντιπροσωπευτικά αριστουργήματα από τις πλούσιες συλλογές του μουσείου, ειδικά για την Εθνική Πινακοθήκη.

Η συνεργασία με το Μουσείο του Λούβρου θεμελίωσε σχέσεις βαθιάς συναδελφικής φιλίας με τον επίτιμο πρόεδρο και διευθυντή Ζαν-Λυκ Μαρτινέζ, που μας τίμησε με αλλεπάλληλες επισκέψεις κατά την διάρκεια της προετοιμασίας της έκθεσης Παρίσι-Αθήνα, αλλά και για να παρακολουθήσει από κοντά τις εργασίες της νέας Εθνικής Πινακοθήκης. Αλλά και η νέα πρόεδρος και διευθύντρια του Λούβρου, η διακεκριμένη ιστορικός τέχνης κυρία Λωράνς ντε Κάρ (Laurence des Cars) χαιρέτισε και αγκάλιασε με θέρμη και ενθουσιασμό τόσο την συνεργασία μας στην έκθεση Παρίσι –Αθήνα, όσο και την έκθεση του πορτραίτου».

*Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι το τέλος Μαρτίου

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΙΔΕΑ-ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ: Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Διευθύντρια ΕΠΜΑΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΛΟΥΒΡΟΥ
Λυντοβίκ Λωζιέ (Ludovic Laugier), Επιμελητής Ελληνικών, Ετρουσκικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων
Κομ Φαμπρ (Côme Fabre), Επιμελητής στο τμήμα Ζωγραφικής

Συντονισμός της έκθεσης:
Αλίν Φρανσουά-Κολέν (Aline François-Colin), Αναπληρώτρια Διευθύντρια Πολιτιστικού Προγραμματισμού
Νικολά Λεζύρ (Nicolas Lesur), Συντονιστής Εκθέσεων του Μουσείου του Λούβρου

ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ-ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΟΥΤΣΟΥ
Έφη Αγαθονίκου, Διευθύντρια Συλλογών
Κατερίνα Ταβαντζή, Επιμελήτρια ΕΠΜΑΣ

Οικονομική υποστήριξη: Μαρίνα Μακρή
Δημόσιες σχέσεις-επικοινωνία: Ειρήνη Τσελεπή
Αρχιτεκτονική μελέτη: Γιώργος Παρμενίδης, Κριστίν Λονγκεπέ (Christine Longuépée), Ιφιγένεια Μάρη

(Πηγή https://www.culturenow.gr/h-texni-toy-portraitoy-stis-sylloges-toy-loyvroy)

Διαβάστε περισσότερα...

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ Ο άγνωστος πατριώτης-ποιητής

Άλλο είχα στο νου μου να γράψω. Όμως οδηγήθηκα στον μεγάλο μας ποιητή λόγω της ημέρας. 28 Οκτωβρίου σήμερα. Αφορμή και πρόσχημα για να αναδείξουμε το γεγονός ότι ο Ελύτης ήταν ο ποιητής που εξέφρασε με τη μεγαλύτερη καθαρότητα την Ελλάδα, την πατρίδα μας. Μέσα από τους στίχους του, αλλά και μέσα από τα προσωπικά του βιώματα.  Μια παραγνωρισμένη πλευρά του ποιητή, η συμμετοχή του στον πόλεμο του ’40 ως ανθυπολοχαγού στην Διοίκηση του Στρατηγείου Α΄ Σώματος Στρατού. Σε ένα μικρό βιογραφικό σημείωμα που βρήκα γραμμένο από τον δημοσιογράφο Χρήστο Σιάφκο, διαβάζω ότι στις 13 Φεβρουαρίου 1941, ο Ελύτης μετατέθηκε στη ζώνη πυρός, ενώ στις 26 Φεβρουαρίου μεταφέρθηκε με σοβαρό κρούσμα κοιλιακού τύφου στο Νοσοκομείο Ιωαννίνων.

 

Ο Ελύτης στο μέτωπο 

«Η Αλβανία για τη σωματική μου υπόσταση ήταν μια περιπέτεια αβάσταχτη» λέει ο ίδιος. «Για την ψυχική μου όμως Ιστορία είναι μια βαθιά τομή. Λίγοι ξέρουν ότι το κύριο βάρος του πολέμου το σήκωσαν οι ανθυπολοχαγοί και συμβολικά αυτό θέλησα να δείξω, ηρωοποιώντας έναν από αυτούς με το «Άσμα» που έγραψα. Από το άλλο μέρος ο πόλεμος έγινε η αιτία να συνειδητοποιήσω τι είναι ο αγώνας. Ο ομαδικός πλέον και όχι ο προσωπικός. Κατάλαβα τι σημαίνει να μάχεσαι ενταγμένος σε μια ομάδα που έχει ορισμένα ιδανικά και μάχεσαι γι αυτά».

Στο περιοδικό «Νέα Γράμματα», ο Ελύτης παρουσιάζει σε πρώτη δημοσίευση το «Άσμα ηρωϊκό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας». Αλλά η εμπειρία του αυτή, αποτυπώνεται και στο αριστούργημά του το «Άξιον Εστί», που είχε αρχίσει να το γράφει γύρω στο 1950, από το Λονδίνο όπου είχε ταξιδέψει. Να πώς περιγράφει ο ίδιος πώς το εμπνεύστηκε: «Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η παραμονή μου στην Ευρώπη με έκανε να βλέπω πιο καθαρά το δράμα του τόπου μας. Εκεί αναπηδούσε πιο ανάγλυφα το άδικο που κατάτρεχε τον ποιητή. Σιγά σιγά αυτά τα δύο ταυτίστηκαν μέσα μου. Το επαναλαμβάνω, μπορεί να φαίνεται παράξενο, αλλά έβλεπα καθαρά ότι η μοίρα της Ελλάδας ανάμεσα στα άλλα έθνη ήταν ό,τι η μοίρα του ποιητή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους και βέβαια εννοώ τους ανθρώπους του χρήματος και της εξουσίας. Αυτός ήταν ο πρώτος σπινθήρας. Ήταν το πρώτο εύρημα, και η ανάγκη που ένιωθα για μια δέηση που έδωσε το δεύτερο. Να δώσω δηλαδή σ’ αυτή τη διαμαρτυρία μου για το άδικο τη μορφή μια εκκλησιαστικής λειτουργίας. Έτσι γεννήθηκε το «Άξιον Εστί».

Το «Άξιον Εστί» το γνωρίζουμε οι περισσότεροι από εμάς, από τους μελοποιημένους στίχους στην επική μουσική σύνθεση του Μίκη Θεοδωράκη. Ωστόσο ολόκληρο το ποίημα, αριθμεί τις 88 σελίδες (εκδ. Ίκαρος). Και οι εμπειρίες του από το αλβανικό έπος κυριαρχούν σε πολλές γραμμές του.

Δημοσιεύω χαρακτηριστικά, το «Ανάγνωσμα Δεύτερο», με τίτλο «Οι ημιονηγοί» (σς.οι μουλαράδες, οι οποίοι έπαιξαν τεράστιο ρόλο στον αλβανικό πόλεμο-και όχι μόνον).

«Τις ημέρες εκείνες έφτασαν επιτέλους ύστερα από τρεις σωστές εβδομάδες οι πρώτοι στα μέρη μας ημιονηγοί. Και έλεγαν πολλά για τις πολιτείες που διάβηκαν, Δελβίνο, Άγιοι Σαράντα, Κορυτσά. Και ξεφόρτωναν τη ρέγγα και το χαλβά κοιτάζοντας νε ξετελέψουν μια ώρα αρχύτερα και να φύγουνε. Ότι δεν ήταν συνηθισμένοι και τους ετρόμαζε το βρόντισμα στα βουνά και το μαύρο γένι στη φαγωμένη όψη μας.

Και συνέβηκε τότες ένας απ’ αυτούς να’ χει μαζί του κάτι παλιές εφημερίδες. Και διαβάζαμε όλοι απορημένοι, μ’ όλο που το’χαμε κιόλας ακουστά, πώς επανηγύριζαν στην πρωτεύουσα και πώς ο κόσμος εσήκωνε, λέει, ψηλά στα χέρια τους φαντάρους που γυρίζανε με άδειες από τα γραφεία της Πρέβεζας και της Άρτας. Και σημαίνανε όλη μέρα οι καμπάνες, και το βράδυ στα θέατρα λέγανε τραγούδια και παριστάνανε στη σκηνή τη ζωή μας για να χειροκροτά ο κοσμάκης.

Βαρειά σιωπή έπεσε ανάμεσό μας, επειδή κι η ψυχή μας είχε μήνες τώρα μέσα στις ερημιές αγριέψει, και, χωρίς να το λέμε, πολύ λογαριάζαμε τα χρόνια μας. Μάλιστα μια στιγμή δάκρυσε ο λοχίας ο Ζώης κι έκανε πέρα τα χαρτιά με τις είδησες του κόσμου, ανοίγοντας τα πέντε δάχτυλα καταπάνω τους. Και οι άλλοι εμείς δε λέγαμε τίποτε, μονάχα με τα μάτια του δείχναμε κάτι σαν ευγνωμοσύνη.

Τότε ο Λευτέρης, που τύλιγε παρέκει τσιγάρο, καρτερικά, σα να’ χε πάρει απάνω του την ανημπόρια ολάκερης της Οικουμένης,  γύρισε και «Λοχία», είπε, «τι βαρυγκομάς; Αυτοί πού’ ναι ταγμένοι για τη ρέγγα και το χαλβά, σ’ αυτά πάντοτε θα ξαναγυρίζουν. Και οι άλλοι στα δεφτέρια τους που δεν έχουν τελειωμό, και οι άλλοι στα κρεβάτια τους τα μαλακά που τα στρώνουν μα δεν τα ορίζουν. Αλλά κάτεχε ότι μονάχα εκείνος που παλεύει το σκοτάδι μέσα του θα’ χει  μεθαύριο μερτικό δικό του στον ήλιο». Και ο Ζώης: «Τι λοιπόν, θαρρείς ότι δεν έχω κι εγώ γυναίκα και χωράφια και βάσανα της καρδιάς που κάθομαι και φυλάγω δωνά στις εξορίες;». Του αποκρίθηκε ο Λευτέρης: «Αυτά που δεν αγαπά κανείς, αυτά, λοχία μου, να φοβάται, τι τά’ χει από τα πριν χαμένα κι ας τα σφίγγει όσο θέλει απάνω του. Αλλά τα πράγματα τη καρδιάς τρόπος είναι να χαθούν, έννοια σου, και γι αυτά οι εξορίες δουλεύουν. Αργά-γρήγορα κείνοι πού’ ναι να τα βρουν, θα τα βρουν». Πάλι ρώτησε ο λοχίας ο Ζώης: «Και ποιος λες τάχα του λόγου σου ότι θα τα βρεί;». Τότε ο Λευτέρης, αργά, δείχνοντας με το δάχτυλο: «Εσύ κι εγώ κι ό,τι άλλο δείξε, αδερφέ μου, η ώρα ετούτη που μας ακούει.»

Και ευθύς ακούστηκε στον αέρα η σκοτεινή σφυριγματιά της οβίδας που έφτανε. Και πέσαμε όλοι καταγής μπρούμυτα, πάνω στις σκάρπες, ότι γνωρίζαμε απόξω πια τα σημάδια του Αόρατου, και με τ’ αυτί μας ορίζαμε από πριν το μέρος όπου θάσμιγε η φωτιά το χώμα ν’ ανοίξει και να χυθεί. Και δεν επείραξε η φωτιά κανέναν. Κάτι μουλάρια μονάχα σηκώθηκαν στα πισινά τους ποδάρια και άλλα ταράχτηκαν και σκόρπισαν. Και μέσα στην κάπνα που κατακάθιζε θωρούσες να τρέχουνε πίσω τους χειρονομώντας οι άνθρωποι που τά’χανε φέρει με κόπους ίσαμε εκεί. Και τα πρόσωπά τους χλωμά, και ξεφόρτωναν τη ρέγγα και το χαλβά, καοιτάζοντας να ξετελέψουν μια ώρα αρχύτερα και να φύγουνε, ότι δεν ήτανε μαθημένοι και τους ετρόμαζε το βρόντισμα στα βουνά και το μαύρο γένι στη φαγωμένη όψη μας.»

Φυσικά, δεν τελειώσαμε με τον «άγνωστο» Ελύτη. Θα επανέλθουμε σύντομα.

Διαβάστε περισσότερα...

ΓΙΟΥΒΑΛ ΝΟΑ ΧΑΡΑΡΙ: SAPIENS-«Έν οίδα ότι ουδέν οίδα»

Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι μας, με μια σύγχρονη διάνοια που ακούει στο όνομα Yuval Noah Harari. Είναι μόλις 44 ετών και το βιβλίο του «Sapiens- μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου», έγινε με ταχύτητα αστραπής διεθνές best seller. Αλλά δεν είναι αυτό το γεγονός που κάνει το βιβλίο του σπουδαίο. Είναι ότι το βιβλίο αυτό, σου ανοίγει τα μάτια και καταρρίπτει με την καθαρή του ματιά, διάφορους μύθους που έχεις για την ανθρώπινη ιστορία, την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία, και την ίδια την ανθρώπινη εξέλιξη.

Ξεκινώντας από την εποχή των Νεάτερνταλ τροφοσυλλεκτών, περνάει στη γέννηση του Homo Sapiens, αμφισβητώντας τον μύθο ότι η εξέλιξη αυτή ήταν κατ’ ανάγκην κάτι καλό για ανθρώπινο είδος.

Διατρέχοντας τους αιώνες, εκφράζει την άποψη ότι ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας του Sapiens, στηρίζεται σε ένα «φαντασιακό» οικοδόμημα το οποίο δεν έχει στην πραγματικότητα καμία επιστημονική-και επομένως-φυσική ή βιολογική βάση.

Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Πώς κάνεις τους ανθρώπους να πιστέψουν σε μια φαντασιακή τάξη, όπως ο χριστιανισμός, η δημοκρατία ή ο καπιταλισμός;… Εκπαιδεύεις τους ανθρώπους συστηματικά. Από τη στιγμη που γεννιούνται δεν σταματάς να τους υπενθυμίζεις τις αρχές της φαντασιακής τάξης, οι οποίες είναι ενσωματωμένες στα πάντα και  παντού. Είναι ενσωματωμένες σε παραμύθια, στο θέατρο, σε πίνακες, σε τραγούδια, στους καλούς τρόπους, στην πολιτική προπαγάνδα, στην αρχιτεκτονική, στις συνταγές μαγειρικής και στη μόδα… Προκειμένου να προστατευτεί μια φαντασιακή τάξη, απαιτούνται συνεχείς και επίπονες προσπάθειες. Κάποιες από τις προσπάθειες αυτές παίρνουν τη μορφή βίας και καταναγκασμού. Στρατοί, αστυνομικές δυνάμεις, δικαστήρια και φυλακές, βρίσκονται διαρκώς σε λειτουργία, εξαναγκάζοντας τους ανθρώπους να ενεργούν σύμφωνα με τη φαντασιακή τάξη».

Κι από τη φάση της πίστης του ανθρώπου σε διάφορες θρησκείες, θεούς και θεότητες, φτάνει στο κεφάλαιο της «λατρείας του ανθρώπου»…

Όπως αναφέρει, «η σύγχρονη εποχή  έχει γίνει μάρτυρας της γέννησης αρκετών νέων θρησκειών του φυσικού νόμου, όπως ο φιλελευθερισμός, ο κομμουνισμός, ο καπιταλισμός, ο εθνικισμός και ο ναζισμός. Στις πίστεις αυτές δεν αρέσει να τις χαρακτηρίζουν θρησκείες, και αναφέρονται στον εαυτό τους ως ιδεολογίες. Αλλά αυτό δεν είναι παρά μια σημειολογική άσκηση…Όπως και οι βουδιστές, οι κομμουνιστές πίστευαν σε μια υπεράνθρωπη τάξη φυσικών και αμετάβλητων νόμων που έπρεπε να καθοδηγούν την ανθρώπινη δράση. Ενώ οι βουδιστές πίστευαν ότι ο νόμος της φύσης είχε ανακαλυφθεί από τον Σιντάρτα Γκαουτάμα (Βούδα), οι κομμουνιστές πίστευαν ότι ο νόμος της φύσης είχε ανακαλυφθεί από τον Καρλ Μάρξ, τον Φρίντριχ Ένγκελς και τον Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν…Ο κομμουνισμός έχει κι αυτός τα ιερά του κείμενα και τα προφητικά του βιβλία, όπως το Κεφάλαιο του Μαρξ, το οποίο προέβλεπε ότι η ιστορία σύντομα θα τελείωνε με την αναπόφευκτη νίκη του προλεταριάτου. Ο κομμουνισμός είχε τις αργίες και τις γιορτές του, όπως η Πρωτομαγιά, και η Επέτειος της Οκτωβριανής Επανάστασης… Ένας πιστός κομμουνιστής δεν μπορούσε να είναι χριστιανός ή βουδιστής και έπρεπε να διαδίδει το ευαγγέλιο του Μάρξ και του Λένιν με τίμημα ακόμα και τη ζωή του. Κάποιοι αναγνώστες μπορεί να αισθάνονται άβολα με αυτή την επιχειρηματολογία.  Αν σας κάνει να νιώθετε καλύτερα, μπορείτε να συνεχίσετε να αποκαλείτε τον κομμουνισμό ιδεολογία αντί για θρησκεία. Δεν έχει διαφορά…»

Και φτάνουμε αισίως στο κεφάλαιο της «Επιστημονικής Επανάστασης». Εδώ ο Χαράρι κάνει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διαπίστωση: Ότι η επιστημονική επανάσταση που άλλαξε τον κόσμο μας και μας οδήγησε στην σύγχρονη εποχή, στηρίχτηκε στην ανακάλυψη της άγνοιας! (σ’ αυτό το σημείο θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι, δυστυχώς, ο συγγραφέας δεν αναφέρεται καθόλου στην αρχαία ελληνική ρήση «έν οίδα ότι ουδέν οίδα», που σημαίνει ακριβώς «ένα ξέρω, ότι δεν γνωρίζω τίποτα», μια ανακάλυψη πάνω στην οποία στηρίχθηκε η νεότερη ιστορία…)

«Η σύγχρονη επιστήμη», αναφέρει «βασίζεται στη λατινική επιταγή Ιgnoramus-δεν γνωρίζουμε. Ξεκινάει με την υπόθεση ότι δεν γνωρίζουμε τίποτα. Κι ότι καμία έννοια, ιδέα ή θεωρία δεν είναι ιερή και αναμφισβήτητη. Αφού παραδέχεται την άγνοια, η σύγχρονη επιστήμη προσπαθεί να αποκτήσει γνώση. Αυτό το κάνει συγκεντρώνοντας παρατηρήσεις και χρησιμοποιώντας στη συνέχεια μαθηματικά εργαλεία για να συνδέσει τις παρατηρήσεις αυτές σε συνολικές θεωρίες. Η σύγχρονη επιστήμη δεν αρκείται στη δημιουργία θεωριών. Χρησιμοποιεί τις θεωρίες αυτές για να αποκτήσει νέες δυνάμεις-και συγκεκριμένα για να δημιουργήσει νέες τεχνολογίες.

Η Επιστημονική Επανάσταση δεν ήταν μια επανάσταση γνώσης. Ήταν πρωτίστως μια επανάσταση της άγνοιας. Η μεγάλη ανακάλυψη που έβαλε σε κίνηση την Επιστημονική Επανάσταση ήταν ότι οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν την απάντηση για τα περισσότερα ερωτήματα (σς. «έν οίδα ότι ουδέν οίδα»)»

Στον πυρήνα λοιπόν των εξελίξεων που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο πολιτισμό, είναι αυτή η παραδοχή της άγνοιας.

Στη συνέχεια ο Χαράρι αναλύει όλες τις κατοπινές εξελίξεις, που οδήγησαν στο καπιταλιστικό σύστημα, στη βιομηχανική επανάσταση και στην τεχνολογική επανάσταση μέσα στην οποία ζούμε σήμερα.

Μάλιστα ο συγγραφέας, προχωράει στην ανάδυση του Νέου κόσμου του μέλλοντος με το καινούργιο του βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα, με τίτλο « Homo Deus» (Ο άνθρωπος- Θεός) όπου αναπτύσσει το πέρασμα στον πολιτισμό του Ίντερνετ, τη ρομποτοποίηση και την τεχνητή νοημοσύνη. 

Βιογραφικό

Ο Yuval Noah Harari, γεννήθηκε στο Ισραήλ το 1976, έλαβε διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και σήμερα διδάσκει στο Τμήμα Ιστορίας του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ. Ειδικεύεται σε θέματα παγκόσμιας, μεσσαιωνικής και στρατιωτικής ιστορίας, ενώ η έρευνά του επικεντρώνεται σε μακρο-ιστορικά ερωτήματα όπως, ποια είναι η σχέση μεταξύ ιστορίας και βιολογίας, ποια είναι η ουσιώδης διαφορά μεταξύ των homo sapiens και των άλλων ζώων, αν υπάρχει δικαιοσύνη στην ιστορία, αν έχει η ιστορία κάποια κατεύθυνση, αν έχουν γίνει οι άνθρωποι πιο ευτυχισμένοι με το πέρασμα του χρόνου και την εξέλιξη του πολιτισμού κ.α.

Ο Χαράρι διδάσκει επίσης ένα μαζικό ελεύθερο διαδικτυακό μάθημα με τίτλο «Μια σύντομη ιστορία της ανθρωπότητας», που από τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του συγκέντρωσε πάνω από 80.000 σπουδαστές. Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία για τη δημιουργικότητα και την πρωτοτυπία του στις ανθρωπιστικές σπουδές. Το Sapiens έχει γίνει διεθνές μπεστ σέλλερ και έχει μεταφραστεί σε 30 γλώσσες. Το 2015 ο ιδρυτής τους facebook  Mark Zuckerberg, το επέλεξε για ανάγνωση στη διαδικτυακή λέσχη βιβλίου του, ως «μια μεγάλη ιστορική αφήγηση του ανθρώπινου πολιτισμού».

Ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι ήρθε πρόσφατα στην Ελλάδα και συμμετείχε σε ένα πάνελ που διοργάνωσε το «Athens Democracy Forum» μαζί με τον πρόεδρο της Microsoft Μπραντ Σμιθ και την ιδρύτρια της CinqC Κρίστεν Ντέιβις.και είχε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον πρωθυπουργό της χώρας μας Κυριάκο Μητσοτάκη, ενώ έδωσε και συνέντευξη στην εφημερίδα «Καθημερινή». (https://www.kathimerini.gr/opinion/interviews/561103357/gioyval-noa-charari-stin-k-oi-polemoi-tha-ginontai-me-data/)

 

Διαβάστε περισσότερα...

ΙΕΡΑ ΤΕΡΑΤΑ: Ζοζέ Σαραμάγκου*: «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον»

Εντελώς τυχαία, συνάντησα στη ζωή μου τον μεγαλύτερο κατά τη γνώμη μου σύγχρονο νομπελίστα συγγραφέα, Ζοζέ Σαραμάγκου. Κι αυτή την τύχη, που σημάδεψε το πνεύμα και την ψυχή μου, την οφείλω στη θεία μου, γιατί εκείνη μου σύστησε το μυθιστόρημα του Ζοζέ «Περί τυφλότητας». «Δεν μου αρέσουν τα μυθιστορήματα και η λογοτεχνία» μου είχε πει η θεία, «αλλά αυτό μου άρεσε, πάρτο να το διαβάσεις αν θέλεις». Το δανείστηκα αρχικά από τη βιβλιοθήκη της και στη συνέχεια το αγόρασα για τη δική μου βιβλιοθήκη. Το ένα βιβλίο έγινε δύο, έπειτα έγινε η τριλογία του («Περί φωτίσεως», «Περί θανάτου») και σιγά σιγά απέκτησα και διάβασα όλα του σχεδόν τα βιβλία. Με τελευταίο το επικό «Κατά Ιησούν Ευαγγέλιον».

Διαβάστε περισσότερα...

Τότε που δούλευαν οι μηχανές…

Αν τα άλλα Κυκλαδονήσια περηφανεύνται για τους γραφικούς οικισμούς τους, με τα άσπρα σπιτάκια και τα σοκάκια, με τις ωραίες παραλίες, το γαλάζιο της θάλασσας και το μπλε του ουρανού, που τα έκαναν παγκόσμια τουριστικά θέρετρα, η Σύρος, το κεντρικό Κυκλαδονήσι, έχει να θυμάται και να περηφανεύεται για μιαν άλλη πλευρά της ιστορίας της.

Διαβάστε περισσότερα...