ΤΑ ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΤΟΥ ΛΟΥΒΡΟΥ* Από το Παρίσι στην Εθνική μας Πινακοθήκη

 

Προσωπογραφίες, αγάλματα, νεκρικές μάσκες, φαγιούμ, πορτραίτα ζωγραφισμένα με λαδομπογιές ή με φυτικά χρώματα σε περασμένες παλιές ιστορικές εποχές. Εικόνες ανθρώπων που έζησαν κάποτε, ανθρώπων πραγματικών με πραγματικές ζωές, σε πραγματικό τόπο, ζωές ανθρώπων που έσβησε ο πανδαμάτωρ χρόνος. Τις κοιτάζεις και σκέφτεσαι: Γιατί άραγε ο άνθρωπος ένιωσε την ανάγκη να απαθανατιστεί; Μήπως πρόκειται για μιαν απόπειρα να ξορκίσει το θάνατο; Να αποκτήσει μιαν εικονική αθανασία; Και μήπως τελικά, ολόκληρη η τέχνη των ανθρώπων, είναι μια προσπάθειά μας να κατακτήσουμε την αθανασία, νικώντας το θάνατο;

Ναι. Πρόκειται για μιαν εικονική αθανασία. Αυτό σκεφτόμουν κατά την επίσκεψή μου στην έκθεση «Πορτραίτα του Λούβρου» με τον υπότιτλο «Αναζητώντας την Αθανασία» που παρουσιάζεται στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα. Μια έκθεση που καλύπτει περισσότερα από 3000 χρόνια ιστορίας, με αντιπροσωπευτικά κομμάτια συλλογών από την Αίγυπτο, τα ελληνιστικά Φαγιούμ,  την ελληνορωμαϊκή περίοδο και διαπερνά τα χρόνια της Αναγέννησης, το Μπαρόκ, με τα πορτραίτα βασιλέων και ευγενών, με τα πορτραίτα φιλοσόφων του Διαφωτισμού κι αργότερα της Γαλλικής επανάστασης. 

Ανάμεσα στους μεγάλους καλλιτέχνες που δημιούργησαν τα πορτραίτα, θα συναντήσουμε τα ονόματα των Μποτιτσέλι, Βερονέζε, Ελ Γκρέκο, Βελάσκεθ, Ρέμπραντ, Γκόγια, Νταβίντ, Ένγκρ, Ντελακρουά κ.ά. Οι επιμελητές της έκθεσης επέλεξαν μια παρουσίαση των έργων, με βάση κυρίως την κοινωνική εξέλιξη και λειτουργία του πορτραίτου σε κάθε εποχή. Κάθε εποχή αντιπροσωπεύεται από χαρακτηριστικά πορτραίτα που εκφράζουν μια συγκεκριμένη περίοδο.

Γκόγια: Λουίς Μαρία υ Μαρτίνεθ, βαρόνος

Ντελακρουά: Λυσίλ Βιρζινί Λε Γκιγιού, κόρη της γκουβερνάντας του καλλιτέχνη

Η πολιτική, κοινωνική, και πολιτιστική εξέλιξη έφεραν την απεικόνιση των ανθρώπινων προσώπων, το πορτραίτο και την προσωπογραφία, από την τελετουργική λειτουργία τους κατά την πρώϊμη αρχαιότητα με τις αιγυπτιακές νεκρικές μάσκες κι αργότερα τα φαγιούμ,  στις επιτύμβιες στήλες, κι έπειτα τις δοξαστικές μαρμάρινες προτομές, τα γλυπτά και τα αγάλματα της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης.

Τα πορτραίτα παλιά γινόντουσαν με το πινέλο, τη λαδομπογιά ή την τέμπερα σε καμβά, παλαιότερα με φυσικές χρωστικές ύλες, μέλι και κερί, κάποιες φορές συνεχίζοντας την αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή παράδοση με προτομές και γλυπτά σε μάρμαρο, γύψο, ή μέταλλο. Και μετά τη βιομηχανική επανάσταση που έφερε τις νέες τεχνολογίες του 19^ου, 20^ου και 21^ου αιώνα, με την φωτογραφική απεικόνιση σε φίλμ, τεχνολογία που μετεξελίχθηκε αργότερα στην τέχνη του κινηματογράφου. Σήμερα, το πορτραίτο και η προσωπογραφία, βρίσκεται, πού αλλού, στον κόσμο του διαδικτύου, στα social media και στο facebook.

Μικρό ιστορικό για την εξέλιξη του πορτραίτου

Εγγύηση αθανασίας και κοινωνικής ανωτερότητας, το πορτραίτο εμφανίζεται  ήδη από την αρχαιότητα, τις αιγυπτιακές, ελληνικές και ρωμαϊκές κοινωνίες. Αρχικά φιλοτεχνούνται πορτραίτα της ελίτ, βασιλιάδων, στρατηγών, ηγετών, αυτοκρατόρων, ανθρώπων με τίτλους ευγενείας, που βρίσκονταν ψηλά στην ιεραρχία της κοινωνικής πυραμίδας.

Ζαν Ζακ Ρουσώ με αρχαιοπρεπές ένδυμα

Ονορέ Ντε Μπαλζάκ

Βολταίρος

 Αργότερα, η εμφάνιση νέων ελίτ χάρη στην ανάπτυξη των μεγάλων αστικών κέντρων, οδήγησε σε έκρηξη της ζήτησης πορτραίτων. Από τον 15^ο αιώνα και μετά, για πολλούς τραπεζίτες,, εμπόρους, ανθρώπους του νόμου, επιχειρηματίες και μεγαλοϊδιοκτήτες, η κατοχή και η έκθεση του πορτραίτου τους ήταν εμφανές δείγμα κοινωνικής επιτυχίας. Ματαίως την εποχή εκείνη  οι φιλόσοφοι και οι μοραλιστές υψώνουν τις φωνές τους κατά του πορτραίτου των αστών ως δείγμα της ματαιοδοξίας τους. Συν τω χρόνω όμως, μετά τις εποχές του εκδημοκρατισμού και του διαφωτισμού , προκαλείται μια εκλαΐκευση  του πορτραίτου, που  αποτελεί πλέον  «δικαίωμα» και των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, και εκφράζεται με την δημιουργία πορτραίτων γυναικών, παιδιών, ή και ανθρώπων του υπηρετικού προσωπικού των μεγαλοαστών.

Δομίνικος Θεοτοκόπουλος- Ελ Γκρέκο

Μποτιτσέλι: πορτραίτο νεαρού άνδρα

Ντελακρουά: πορτραίτο του Λεόν Ράίσνερ, ξαδέλφου του ζωγράφου

Κομφορμισμός και εκκεντρικότητες στις γυναίκες

Ο εκδημοκρατισμός του πορτραίτου στη σύγχρονη εποχή αφορούσε τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες με τη διαφορά ότι σπάνια οι γυναίκες είχαν τη δυνατότητα να παραγγείλουν οι ίδιες την προσωπογραφία τους. Οι γονείς δίνουν παραγγελία για το πορτραίτο της κόρης τους με απώτερο σκοπό το γάμο της, ο σύζυγος δίνει παραγγελία για το πορτραίτο της συζύγου του με αφορμή τη γέννηση του πρώτου αρσενικού τέκνου και κληρονόμου, ο γιός είναι που ζητάει την προσωπογραφία της μητέρας του για να την προσθέσει στις υπόλοιπες των προγόνων του. Οι γυναίκες δεν έχουν λοιπόν άμεσο έλεγχο της εικόνας τους η οποία πρέπει πάνω από όλα να εξυπηρετεί τις ανάγκες της οικογένειας σε ότι αφορά συμμαχίες μέσω των γάμων και την απόκτηση τέκνων την οποία οι γάμοι αυτοί έχουν ως σκοπό. Από τον 18^ο αιώνα και μετά ορισμένοι καλλιτέχνες ειδικευμένοι αποκλειστικά στην προσωπογραφία αποκτούν αρκετό κύρος ώστε να παίξουν αποφασιστικό ρόλο στην επιλογή της ενδυμασίας, της πόζας και της έκφρασης.

Βελάσκεθ: Μαρία Άννα της Αυστρίας, βασίλισσα της ισπανίας

Ρέμπραντ: Αφροδίτη (σύντροφος του ζωγράφου) και Έρωτας

Η περίπτωση Μέσερσμιτ

Ο Φράντς Ξαβιέ Μέσερσμιτ είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση καλλιτέχνη του πορτραίτου, και αξίζει τον κόπο να ασχοληθούμε μαζί του σε ένα ξεχωριστό άρθρο της ιστοσελίδας μας. Φιλοτέχνησε επίσημα γλυπτά πορτραίτα για την αυλή της Βιέννης και δίδαξε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης. Καταλήφθηκε όμως από τρέλλα και διέκοψε τη σταδιοδρομία του για να φιλοτεχνήσει εβδομήντα εννέα αυτοπροσωπογραφίες. Υποθέτουμε ότι τις σχεδίασε μπροστά στον καθρέφτη του κάνοντας γκριμάτσες που εξέφραζαν η καθεμία μιαν ιδιαίτερη ψυχολογική κατάσταση. Το γλυπτό που εκτίθεται εδώ είναι από τα σπάνια έργα που βρίσκονται εκτός αυστριακών συνόρων και μαρτυρεί το ψυχικό άλγος του γλύπτη. Η έντονη και απόλυτη εκφραστικότητά του είναι αποκομμένη από όλες τις συμβάσεις της εποχής του.

Μέσερσμιτ: Aυτοπροσωπία-χαρακτήρας

Σε σημείωμά της για το ιστορικό της διοργάνωσης η κ. Μαρίνα Λαμπράκη- Πλάκα, αναφέρει:

«Επιλέξαμε το Λούβρο, όχι μόνο λόγω του τεράστιου πλούτου των συλλογών του, αλλά και λόγω των παραδοσιακών δεσμών ανάμεσα στις δυο χώρες Ελλάδα και Γαλλία. Τους δεσμούς αυτούς αναδεικνύει με εύγλωττο τρόπο η πολυσήμαντη επετειακή έκθεση «Παρίσι-Αθήνα, η γέννηση της νεότερης Ελλάδας, 1675-1919», που αφιερώνει το Μουσείο του Λούβρου στη χώρα μας, συνεορτάζοντας μαζί μας τα 200 χρόνια από την Παλιγγενεσία

Πριν από τέσσερα χρόνια πραγματοποιήθηκε η συνάντησή μου στο Λούβρο με τον επίτιμο πλέον πρόεδρο και διευθυντή του διάσημου γαλλικού μουσείου Ζαν-Λυκ Μαρτινέζ (Jean-Luc Martinez). Είχα ζητήσει να τον συναντήσω για να συζητήσουμε την πρότασή μου, καθώς έβλεπα να προχωρεί το εργοτάξιο της Εθνικής Πινακοθήκης προς την ολοκλήρωσή του κτιρίου. Η ανταπόκρισή του στην ιδέα μου υπήρξε ενθουσιώδης. Εκείνος μου πρότεινε την έκθεση του «Πορτραίτου στις συλλογές του Λούβρου», μια έκθεση που είχε ήδη παρουσιαστεί στην Ιαπωνία, αλλά που δέχτηκε με προθυμία, σε συνεργασία με τους αρμόδιους διευθυντές και επιμελητές του μουσείου, να την τροποποιήσει και να την εμπλουτίσει με νέα αντιπροσωπευτικά αριστουργήματα από τις πλούσιες συλλογές του μουσείου, ειδικά για την Εθνική Πινακοθήκη.

Η συνεργασία με το Μουσείο του Λούβρου θεμελίωσε σχέσεις βαθιάς συναδελφικής φιλίας με τον επίτιμο πρόεδρο και διευθυντή Ζαν-Λυκ Μαρτινέζ, που μας τίμησε με αλλεπάλληλες επισκέψεις κατά την διάρκεια της προετοιμασίας της έκθεσης Παρίσι-Αθήνα, αλλά και για να παρακολουθήσει από κοντά τις εργασίες της νέας Εθνικής Πινακοθήκης. Αλλά και η νέα πρόεδρος και διευθύντρια του Λούβρου, η διακεκριμένη ιστορικός τέχνης κυρία Λωράνς ντε Κάρ (Laurence des Cars) χαιρέτισε και αγκάλιασε με θέρμη και ενθουσιασμό τόσο την συνεργασία μας στην έκθεση Παρίσι –Αθήνα, όσο και την έκθεση του πορτραίτου».

*Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι το τέλος Μαρτίου

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΙΔΕΑ-ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ: Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Διευθύντρια ΕΠΜΑΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΛΟΥΒΡΟΥ
Λυντοβίκ Λωζιέ (Ludovic Laugier), Επιμελητής Ελληνικών, Ετρουσκικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων
Κομ Φαμπρ (Côme Fabre), Επιμελητής στο τμήμα Ζωγραφικής

Συντονισμός της έκθεσης:
Αλίν Φρανσουά-Κολέν (Aline François-Colin), Αναπληρώτρια Διευθύντρια Πολιτιστικού Προγραμματισμού
Νικολά Λεζύρ (Nicolas Lesur), Συντονιστής Εκθέσεων του Μουσείου του Λούβρου

ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ-ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΟΥΤΣΟΥ
Έφη Αγαθονίκου, Διευθύντρια Συλλογών
Κατερίνα Ταβαντζή, Επιμελήτρια ΕΠΜΑΣ

Οικονομική υποστήριξη: Μαρίνα Μακρή
Δημόσιες σχέσεις-επικοινωνία: Ειρήνη Τσελεπή
Αρχιτεκτονική μελέτη: Γιώργος Παρμενίδης, Κριστίν Λονγκεπέ (Christine Longuépée), Ιφιγένεια Μάρη

(Πηγή https://www.culturenow.gr/h-texni-toy-portraitoy-stis-sylloges-toy-loyvroy)