ΙΕΡΑ ΤΕΡΑΤΑ: Ντάνιελ Ντεφόου, Αλμπέρ Καμύ: Τι έγραψαν για τις ιστορικές πανδημίες (Ι)

Η αλήθεια είναι ότι νομίζουμε πως δεν είχαμε ξαναζήσει ποτέ κάτι τέτοιο. Και πράγματι, αυτή είναι η αλήθεια. Είναι όμως η μισή αλήθεια. Η άλλη μισή είναι ότι εμείς δεν είχαμε ξαναζήσει κάτι τέτοιο. Κάποιοι άλλοι, σε έναν διαφορετικό χωρόχρονο το είχαν ξαναζήσει. Η ιστορική μνήμη είναι κατά κάποιον τρόπο κάποιου είδους παρηγοριά. Διότι μαθαίνουμε πως παλιότερα, οι πανδημίες είχαν εκατόμβες νεκρών. Και συνειδητοποιούμε πως αν δεν υπήρχαν τα φάρμακα, τα εμβόλια και η επιστήμη της υγείας, ίσως δεν θα είχε επιβιώσει ολόκληρο το ανθρώπινο είδος.

«Πεθαίνουν οι άνθρωποι, καλή μου», λέει ο χορός στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, «όλοι γραμμένοι του θανάτου».

Σε τελική ανάλυση, ολόκληρη η λογοτεχνία και γενικότερα η τέχνη, βασίζεται στα δύο κυρίαρχα στοιχεία της ζωής πάνω σ’ αυτό τον πλανήτη: Τον έρωτα και το θάνατο. Και ίσως η τέχνη ολόκληρη, αλλά και ο έρωτας, δεν είναι παρά ένα ξόρκι του θανάτου και ένας αγώνας για τη ζωή.

Ιστορικές πανδημίες έχουν καταγραφεί από την αρχαιότητα και το μακάβριο καλεντάρι του θανάτου, αναφέρει: 

-Λοιμός των Αθηνών (430 π.Χ.). Ο τυφοειδής πυρετός σκότωσε τα 2/3 του πληθυσμού της Αθήνας σε τέσσερα χρόνια.

-Μαύρη πανώλη, στο 14ο αιώνα. Υπολογίζεται ότι οι νεκροί έφτασαν τα 75 εκατομμύρια. Η ασθένεια προήλθε από την Ασία και μέσω της Μεσογείου διαδόθηκε στην Ευρώπη.

-Πανδημίες  χολέρας  κατά τον 19ο αιώνα προκάλεσαν το θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων.

-Πανδημίες γρίπης, όπως η ισπανική γρίπη  (1918-1920), η οποία προκάλεσε 50 εκατομμύρια νεκρούς τους πρώτους έξι μήνες.

-Γρίπη Α (Η1Ν1) όπου στις 11 Ιουνίου 2009 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) το ανακοίνωσε ως πανδημία. Υπολογίζονται 18.500 θάνατοι σε 214 χώρες.

-Και τώρα, ο COVID 19 με άγνωστον ακόμη τον αριθμό των θυμάτων.

 Όπως είναι φυσικό, πολλοί μεγάλοι λογοτέχνες εμπνέονται από τα συγκλονιστικά γεγονότα και τις καταστάσεις που προκαλούν όλες οι μεγάλες κρίσεις στην ιστορία του ανθρώπου πάνω στη γη. Ίσως είναι κάπως μακάβριο, αλλά είναι αλήθεια πως η λογοτεχνία τρέφεται από κάθε συμβάν πέραν του συνηθισμένου, και ιδιαίτερα όπως ήδη είπαμε με αυτά που έχουν σχέση με τις δύο κινητήριες δυνάμεις της ζωής: Τον έρωτα και το θάνατο. Και πώς αλλιώς θα υπήρχε τέχνη, αν όχι από το παράδοξο και το εξωπραγματικό; Για ποιο λόγο να γράψει κανείς, αν είναι να αναμασήσει μια συνηθισμένα ανιαρή καθημερινότητα;

Αλλά ας μην μακρηγορούμε άλλο. Ας σκύψουμε να διαβάσουμε τα βιβλία των «Ιερών Τεράτων» της λογοτεχνίας που βύθισαν το πενάκι τους σε καιρούς προ Ίντερνετ για να καταγράψουν και να περιγράψουν τα όσα βίωσαν ή τα όσα φαντάστηκαν για τις μεγάλες πανδημίες. Για να διαπιστώσουμε ότι πολλές από τις αφηγήσεις τους μοιάζουν λιγάκι με αυτά που βιώνουμε σήμερα. Η διαφορά είναι πως τότε μιλούσαμε για επιδημίες, δηλαδή για τοπικά φαινόμενα, ενώ σήμερα μιλάμε για πανδημία, δηλαδή για επιμόλυνση ολόκληρου του ανθρώπινου είδους σε όλο τον πλανήτη. Και βέβαια, μια άλλη μεγάλη διαφορά, είναι οι νέες τεχνολογίες και οι επιστήμες, εργαλεία υγείας και διάσωσης της ζωής μας.

Ντάνιελ Ντεφόου (1660-1731): «Η πανούκλα στο Λονδίνο»

Ο συγγραφέας του «Ροβινσώνα Κρούσου» στο βιβλίο του για την πανούκλα στο Λονδίνο εξιστορεί τα γεγονότα της τελευταίας μεγάλης  επιδημίας πανούκλας που εκδηλώθηκε στο Λονδίνο και σε άλλες πόλεις της Αγγλίας το 1665-1666. Η αφήγηση στηρίχτηκε σε πραγματικά γεγονότα τα οποία ο Ντεφόου διερεύνησε εξονυχιστικά, αντλώντας τις πληροφορίες του από χρονικά της εποχής, γραπτές και προφορικές μαρτυρίες και επίσημα έγγραφα, για να συνθέσει μια μαρτυρία ενός φανταστικού αυτόπτη μάρτυρα, πιο ζωντανή και στην ουσία της ακριβέστερη από κάθε πραγματικό «χρόνο». Το Λονδίνο της πανούκλας, όπως το περιγράφει ο Ντεφόου, μας δίνει μια εκπληκτικά μοντέρνα εικόνα της ανθρώπινης και κοινωνικής συμπεριφοράς σε μια μεγαλούπολη που αποδιοργανώνεται αλλά και αντιστέκεται με όσα μέσα και γνώση διαθέτει στον αιφνιδιαστικό μαζικό θάνατο.

Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα με το διάταγμα του Λόρδου Δημάρχου του Λονδίνου που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 1665 και περιλαμβάνει όλα τα μέτρα για να αντιμετωπιστεί η επιδημία, με τίτλο «Διαταγαί αποφασισθείσαι και δημοσιευθείσαι υπό του Λόρδου Δημάρχου και των Δημοτικών Συμβούλων της πόλεως του Λονδίνου σχετικώς με την επιδημίαν πανώλους, 1665»

Στο διάταγμα περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων «διαταγαί αφορώσαι μολυσμένας οικίας και πρόσωπα πάσχοντα εκ πανώλους», όπου «ο κύριος εκάστης οικίας υποχρεούται όπως, μόλις οιοσδήποτε εις την οικίας αυτήν εμφανίσει κηλίδας ή ερεθισμόν, οίδημα εις οιονδήποτε μέρος του σώματός του, ή ασθενήσει βαρέως άνευ προφανούς αιτίας κάποιας άλλης ασθενείας, αναφέρει την περίπτωσιν εις τον ελεγκτήν υγείας εντός δύο ωρών από της εμφανίσεως των προαναφερθέντων συμπτωμάτων. Μόλις οιοσδήποτε ανακαλύπτεται από τον ελεγκτήν, τον ιατρικόν βοηθόν ή την ερευνήτριαν, πασχων εκ πανώλους θα απομονώνεται την ιδίαν εκείνην νύκταν εις την οικίαν του. Και εις περίπτωσιν κατά την οποίαν κάποιος απομονωθεί τότε, ακόμη κι αν τελικώς δεν αποθάνει, η οικία εις την οποίαν ασθενούσε θα σφραγίζεται επί έναν μήνα, αφού οι λοιποί ένοικοι λάβουν τα αναγκαία φάρμακα». Στο διάταγμα περιλαμβάνονται και άλλες οδηγίες, για τον αερισμό των προσωπικών ειδών, το σφράγισμα της οικίας, την ταφή των νεκρών, την απαγόρευση μεταφοράς μολυσμένων ειδών, κανένα πρόσωπο να μην μεταφέρεται εκτός της μολυσμένης οικίας, κάθε μολυσμένη οικία να χαρακτηρίζεται με έναν κόκκινο σταυρό στην εξώπορτα, κάθε μολυσμένη οικία να παρακολουθείται, τι να κάνουν οι ένοικοι μιας κατοικίας, διαταγές για τον καθαρισμό των οδών, διαταγές για περιφερόμενα άτομα και «ασκόπους συγκεντρώσεις επαιτών», απαγόρευση  όλων των παραστάσεων και δημοσίων εκδηλώσεων, περιορισμός της λειτουργίας των καπηλειών κ.α.

«Είναι αλήθεια» λέει ο συγγραφέας, «ότι το κλείδωμα της εξώπορτας των σπιτιών και η τοποθέτηση ενός φύλακα εκεί νύχτα-μέρα, για να εμποδιστεί η έξοδος των ενοίκων ή η είσοδος επισκεπτών, ενώ ίσως τα υγιή μέλη μιας οικογένειας να γλίτωναν αν είχαν απομακρυνθεί από τους αρρώστους, φαινόταν πολύ σκληρό μέτρο. Σ’ αυτά τα σπίτια-φυλακές χάθηκε έτσι πολύς κόσμος, που είναι λογικό να πιστέψουμε, δεν θα είχε αρρωστήσει αν είχε ελευθερία κινήσεων κι ας ήταν η πανούκλα μέσα στο σπίτι. Το αποτέλεσμα ήταν, με την έναρξη εφαρμογής του μέτρου, πολλοί να κάνουν φασαρίες και να δημιουργούν βίαια επεισόδια τραυματίζοντας τους άντρες που είχαν τοποθετηθεί να προσέχουν τα σφραγισμένα σπίτια. Επίσης πολλοί δραπέτευαν με τη βία… Θα γέμιζα  ένα μικρό τόμο αν κατέγραφα τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούσαν οι ένοικοι των σφραγισμένων σπιτιών για να ρίξουν στάχτη στα μάτια των φυλάκων, να τους εξαπατήσουν και να ξεφύγουν…» Και καταλήγει, μετά το τέλος του κακού: «Μια τρομερή πανούκλα ήταν στο Λονδίνο, το χρόνο εξήντα πέντε, που σάρωσε εκατό χιλιάδες ψυχές. Αλλά εγώ, ζωντανός! Φ. Χ.»

Αλμπέρ Καμύ: «Η πανούκλα»

Εδώ ο συγγραφέας περιγράφει την επιδημία πανούκλας που έπληξε το Οράν κατά τον 20^ο αιώνα. Μέσα στην αποκλεισμένη πόλη, η πανούκλα θερίζει ζωές, τα κρεματόρια δουλεύουν μέρα νύχτα, τα τραμ περνούν φορτωμένα νεκρούς. Κι όμως ο κόσμος κυκλοφορεί στους δρόμους, παραδομένος σε μιαν αδιάκοπη αναζήτηση αλλά και σε μια θανατερή αδιαφορία και παραίτηση…

«Κι ενώ οι συμπολίτες μας προσπαθούσαν να συνηθίσουν σε τούτη την ξαφνική εξορία, η πανούκλα έστηνε φρουρούς στις πύλες κι έδιωχνε τα πλοία που η ρότα τους τάφερνε στο Οράν. Μετά τον αποκλεισμό, ούτε ένα αυτοκίνητο δεν μπήκε στην πόλη. Από κείνη τη μέρα, είχες την εντύπωση πως όπου νάναι τα αυτοκίνητα θα άρχιζαν να γυρίζουν γύρω-γύρω. Και το λιμάνι όμως φαινόταν παράξενο, αν το κοιτούσες από ψηλά, από τις λεωφόρους. Η πολύβουη ζωή, που το έκανε ένα από τα πρώτα λιμάνια της ακτής, είχε σιγήσει. Φαίνονταν μόνο κάτι πλεούμενα, που ήταν σε καραντίνα. Και στις αποβάθρες, οι μεγάλοι, παροπλισμένοι γερανοί, τα βαγονέτα γερμένα στο πλευρό, κι οι έρημοι σωροί των σακιών, μαρτυρούσαν πως το εμπόριο είχε πεθάνει απ’ την πανούκλα…

Ωστόσο προς τα τέλη του μηνός, στην εβδομάδα των προσευχών, κάποιες σοβαρότερες αλλαγές έκαναν την πόλη να μεταμορφωθεί. Πρώτα απ’ όλα ο Νομάρχης πήρε μέτρα που αφορούσαν την κυκλοφορία και τον ανεφοδιασμό των οχημάτων. Ο ανεφοδιασμός περιορίστηκε και η βενζίνη πουλιόταν με δελτίο. Ακολούθησαν μέτρα για  περικοπή του ηλεκτρικού ρεύματος. Μόνο τα είδη πρώτης ανάγκης έφταναν δια ξηράς και αέρος στο Οράν. Είδαμε έτσι την κυκλοφορία να μειώνεται σταδιακά, και στο τέλος να γίνεται ανύπαρκτη, τα καταστήματα ειδών πολυτελείας να κλείνουν απ’ τη μια μέρα στην άλλη, τα υπόλοιπα να στολίζουν τις βιτρίνες τους με αρνητικές ταμπέλες και τους πελάτες να κάνουν ουρά έξω απ’ τις πόρτες τους. 

Το Οράν πήρε τότε αλλόκοτη όψη… Και όλοι πια είχαν καταλάβει πως πανούκλα θα πει ν’ απαρνιέσαι τα προσωπικά σου. Κι ενώ στις αρχές της επιδημίας τους βασάνιζαν ένα σωρό ασήμαντα πράγματα που μετρούσαν πολύ για τους ίδιους κι ας ήταν ανύπαρκτα για τους άλλους, και τους πρόσφεραν έτσι την εμπειρία μιας ζωής σχεδόν επαγγελματικής, τώρα, αντίθετα, τους ενδιέφερε μόνο ό,τι  ενδιέφερε και τους άλλους, οι ιδέες τους ήταν μόνο γενικές, κι ακόμη κι ο έρωτάς τους είχε πάρει εντελώς αφηρημένη μορφή. 

Κι είχαν εγκαταλειφθεί τόσο ολοκληρωτικά από στην πανούκλα, που καμιά φορά έπιαναν τον εαυτό τους να ελπίζει μόνο στον αιώνιο ύπνο, και να σκέφτεται: «Οι βουβώνες, και τέλος!». Στην πραγματικότητα όμως ήταν παραδομένοι στον ύπνο: όλο αυτό το διάστημα δεν ήταν παρά ένας μεγάλος ύπνος. Η πόλη ήταν γεμάτη ανθρώπους κοιμισμένους στον ξύπνιο τους, δεσμώτες της μοίρας τους, εκτός από τις σπάνιες εκείνες φορές όπου, τη νύχτα, άνοιγε ξαφνικά η πληγή που φαινόταν κλειστή. Και τότε ξυπνούσαν αλαφιασμένοι, ψηλαφούσαν χωρίς να το πολυκαταλαβαίνουν τα φλογωμένα χείλη της πληγής, ξανάβρισκαν μεμιάς τον πόνο τους, ανανεωμένο και μαζί του το ξεθωριασμένο πρόσωπο του έρωτά τους. Το πρωί ξαναγυρνούσαν στη συμφορά, δηλαδή στην καθημερινή ρουτίνα…. Οι πύλες της πόλης άνοιξαν επιτέλους με το ξημέρωμα μιας ωραίας μέρας του Φεβρουαρίου…»