Scripta manent. Tα γραπτά μένουν, στην Ερμούπολη

 Η δημιουργία και εξέλιξη της τυπογραφίας στην Ερμούπολη τον 19^ο αιώνα

Η Σύρος είναι μοναδική, όχι για τη φυσική της ομορφιά, αν και αυτή δεν της λείπει, αλλά για την ιστορία της. Η Σύρος είναι το μοναδικό αστικό νησί στο Ανατολικό Αιγαίο και απέχει  πολύ από το να είναι ένα κλασσικό κυκλαδονήσι.

Η Σύρος είχε την τύχη να μην την έχει πατήσει πόδι τούρκου. Προστατευμένη σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας από τους γάλλους, ήταν το καταφύγιο προσφύγων, πρώτα των χιωτών μετά την καταστροφή της Χίου και αργότερα των μικρασιατών μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Έτσι, σ’ αυτό το νησί, σε εποχές όπου η Ελλάδα άρχιζε να γεννιέται ως έθνος, και μάλιστα σε ένα πολύ μικρό κομμάτι της, στη Σύρο γίνονταν θαύματα. Πρώτο και κύριο, η δημιουργία της πρωτεύουσας του νησιού, της Ερμούπολης. Και είναι η μοναδική πρωτεύουσα κυκλαδίτικου νησιού που δεν ονομάζεται «Χώρα» αλλά έχει ένα καθαρά αστικό όνομα παρμένο από την αρχαία ελληνική ιστορία.

Φέτος η Ερμούπολη γιόρτασε τα 190 χρόνια από την ίδρυσή της. Ήταν 24 Ιουνίου του 1826, στο προαύλιο του νεόδμητου ναού της Μεταμόρφωσης και υπό την προεδρία του απεσταλμένου της κυβέρνησης Δρόσου Μανσόλα, όταν ο Χιώτης μεγαλέμπορος Λουκάς Ράλλης διατύπωσε την πρόταση να αφιερωθεί η πόλη στον Κερδώο Ερμή. «Υπό την σκέπην του Ερμού, εφόρου του εμπορίου συνέστη και προήχθη η πόλις», δήλωσε και ομόφωνα η συνέλευση «κοινή ψήφω έκλεξαν δημογέροντες κατά τον τρόπο των άλλων επαρχιών και ούτως εσυστήθη τώρα πρώτον Κοινόν της νέας αυτής πόλεως ήτις ονομάσθη Ερμούπολις». «Ερμούπολιν, Ερμούπολιν» φώναξαν όλοι οι δημογέροντε και μέσα σε λίγα χρόνια συντελέστηκε ένα αστικό θαύμα.

Είναι περιττό να μιλήσει κανείς για τα θαύματα και τις πρωτιές που παρήγαγε αυτή η πόλη, για τον πλούτο, την ευμάρεια, την ανάπτυξη της βιομηχανίας, της ναυτιλίας, του εμπορίου, αλλά και των τεχνών και των γραμμάτων. Κυρίως, για τη δημιουργία της πρώτης αστικής τάξης της Ελλάδας, σε εποχές όπου η υπόλοιπη χώρα δεν μιλούσε καν ελληνικά και ο πληθυσμός κυκλοφορούσε με τα τσαρούχια.

Όλα αυτά τα ανέπτυξε επαρκώς ο καθηγητής ιστορικός Χρήστος Λούκος στο Θέατρο Απόλλων, κατά τον εορτασμό της επετείου.

Θα σταθούμε λοιπόν στην ανάπτυξη της τυπογραφίας και των εντύπων, που άνθισαν στην Σύρο. Στα τυπογραφεία της, τυπώνονταν κατά τον 19^ο αιώνα περισσότεροι από 1500 τίτλοι εντύπων, με αφετηρία την κίνηση των γραμμάτων και την εκπαίδευση.  Είναι χαρακτηριστικό ότι στα σχολεία της Ερμούπολης οι μαθητές διδάσκονταν γαλλικά και ιταλικά.

Την ίδια εποχή τυπώνονταν πάνω από 100 τίτλοι εφημερίδων στο νησί. Η λέξη «δημοσιογράφος» ακούστηκε για πρώτη φορά στην Ερμούπολη.

Ο Συριανός Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, ο μεταφραστής των «Αθλίων» και ιδρυτής της «Ημέρας» στην Τεργέστη, είναι ο πρώτος που μεταχειρίστηκε τη λέξη, στην αίτησή του την 10η Ιανουαρίου 1841 στο δήμαρχο Ερμουπόλεως για την πολιτογράφησή του. Αυτός ήταν αρχικά απλός στοιχειοθέτης στον «lωνικόν Παρατηρητήν» στη Σμύρνη, μετά δε έγινε συντάκτης και ιδιοκτήτης.

Η ιστορία της τυπογραφίας στο νεοελληνικό κράτος αρχίζει με την απελευθέρωση σημαντικού τμήματος της Ελλάδας και με την άφιξη του Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος και τη δημιουργία της Ελληνικής Πολιτείας, οπότε νέες γραφειοκρατικές και διοικητικές ανάγκες αύξησαν τη χρήση των τυπογραφείων, και πολλαπλασίασαν τυπογραφεία και τυπογράφους. Διατάγματα, προκηρύξεις, ανακοινώσεις, σχέδια νόμου αλλά κυρίως σχολικά εγχειρίδια και βιβλία που έπρεπε να τυπώνονται για τις ανάγκες της Παιδείας, ήταν τα πρώτα προϊόντα αυτών των τυπογραφείων. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης από τον Καποδίστρια, η Τυπογραφία της Διοικήσεως, μετονομάστηκε σε Εθνική Τυπογραφία για να αλλάξει σε Βασιλική Τυπογραφία με την έλευση του Όθωνα.
Τα Μεγάλα Τυπογραφικά κέντρα τότε στην Ελλάδα ήταν τέσσερα.
Το Ναύπλιο, η Αίγινα, η Σύρος και η Ύδρα. Αργότερα Ιδρύονται τυπογραφεία και στην Κέρκυρα και στην Ζάκυνθο. Το πρώτο τυπογραφείο στην Ελλάδα ίδρυσε ο Ιωάννης Καποδίστριας στην Αίγινα.
Αμέσως μετά, ακολούθησαν τα υπόλοιπα σχεδόν ταυτόχρονα, πάντα με την υποστήριξη του Καποδίστρια που βοηθούσε όσο και όπως μπορούσε με οικονομικές, υλικές και προπάντων μεταφορικές διευκολύνσεις (μην ξεχνάτε ότι ζούμε στον 19 αιώνα και οι μεταφορές είναι απίστευτα δύσκολες)

Η Σύρος ήταν από τις μεγάλες συμπάθειες του Καποδίστρια και του Βασιλιά Οθωνα.

Το 1828 ήρθε από τη Σάμο στη Σύρο το πρώτο τυπογραφείο, του Ι. Σφοίνη ενός δασκάλου που ήρθε από τη Σάμο, και έστησε ένα μικρό τυπογραφείο στην πλατεία Μιαούλη. Το τυπογραφείο του ήταν μικρό και το δούλευαν μόνο 2 άτομα, αυτός και ένας τυπογράφος από τη Χίο. Το 1831 προστέθηκε και το τυπογραφείο των Ν.Γραβινού και Ι.Γαρουφαλλή. Από αυτό το τυπογραφείο θα προέλθει ένα από τα πρώτα σχολικά εγχειρίδια αριθμητικής, του Γεώργιου Παπά Σταματίου Χαρτουλάρη, το «Απάνθισμα Αριθμητικής» που εξεδόθη το 1831. Έως το 1836 ιδρύθηκαν άλλα πέντε τυπογραφεία. Των Ν. Βαρότση, Ι. Γαρουφαλή, Γ. Μελισταγούς, Γ. Πολυμέρη και του αμερικανού ιεραποστόλου Ρόβερτσον.
Τους παλαιότερους αυτούς τυπογράφους, που είχαν μάθει την τέχνη στη Βενετία, την Τεργέστη ή και τη Βοστώνη, διαδέχτηκαν, μετά το 1845, οι Ν. Βαρβαρέσος, Μ. Περίδης, Γ. Χάλαρης, Ν. Φρέρης και κυρίως o Συριανός Ρενιέρης Πρίντεζης, που έφερε το 1868 και το πρώτο ταχυπιεστήριο.

Στη Σύρο το 1834 μεταφέρεται στην Ερμούπολη η «Ελληνική Ιεραποστολική Εταιρεία της Αμερικής», του Ι.Ι. Ρόμπερτσον από την Αθήνα. Από το 1834 έως το 1838 θα τυπώσει στη Σύρο πάνω από 50 διαφορετικά βιβλία και στη συνέχεια η επιχείρηση θα πουληθεί στον εκδότη Παντελή Κ. Παντελή. Το 1835 εγκαθίσταται στη Σύρο και ο Γεώργιος Μελισταγής που είχε μάθει τη τέχνη δουλεύοντας με τον Τόμπρα και το Νικολαϊδη και συνεταιριζόμενος με τον Γ. Δημίδη δημιούργησε και αυτός τυπογραφείο, ενώ το 1836 και ο Γ. Πολυμέρης άνοιξε τυπογραφείο στη Σύρο. Το 1856 ο Ρενιέρης Πρίντεζης θα λειτουργήσει τυπογραφείο εξοπλισμένο με τα πιο σύγχρονα μηχανήματα, το οποίο υπολογίζεται ότι εκτύπωσε μέχρι το 1900, 1200 περίπου βιβλία. Το 1862 η Σύρος απέκτησε και το πρώτο της λιθογραφείο, στο οποίο τυπώνονταν επισκεπτήρια, επικεφαλίδες γραμμάτων, καλλιγραφίες, χάρτες και τίτλοι μετοχών των ασφαλιστικών εταιρειών.
Νεόφυτος Βάμβας, Θεόφιλος Καϊpης, Άνθιμος Γαζής: Κάτοικοι της Σύρου τον πρώτο καιρό της Επανάστασης εργάσθηκαν για την ίδρυση τυπογραφείου και την έκδοση εφημερίδων.
«Ο Γεννάδιος ο εισηγητής της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, ο Κλεόβουλος, ο Ιωάννης Βούρος, ο Φίλιππος Ιωάννου, ο Δρόσος, ο Μανσόλας και άλλοι τέτοιοι γίγαντες παιδιά μεγάλης Μητέρας, εκ των περάτων του Ελληνισμού καταφυγόντες εν Σύρω. Ήτο δυνατόν αυτοί να μην εργαστούν για την ίδρυση τυπογραφείου, του «Φανού», ο οποίος φωτίζει και διαλύει τα σκοτάδια της αμάθειας;»
Οι πρώτες πληροφορίες λένε ότι από το 1826 γίνονταν ενέργειες να συσταθεί τυπογραφείο στη Σύρο, που υλοποιήθηκαν μόλις στις αρχές του 1828.

Το πρώτο τυπογραφείο στη Σύρο, του Σφοίνη,  ήταν ένα παράπηγμα στην σημερινή πλατεία Μιαούλη.

Το 1831 δημιουργήθηκε το τυπογραφείο του Ν. Γραβινού, Πελοποννησίου και Ιωάννη Γαρουφαλή Σαμίου, στο οποίο εκδόθηκαν βιβλία στα οποία αναγραφόταν πρώτο το όνομα του τυπογράφου, πράγμα που μιμήθηκαν και ο Σφοίνης και ο Βαρότσης, και που δεν έκαναν στις πρώτες εκδόσεις των.
Τα τυπογραφεία όμως των Σαμίων Σφοίνη και Γαρουφαλή περιεπλάκησαν και τα δύο σε δίκες, του μεν πρώτου με τον Νικόλαο Παπαδούκα για την ελληνογαλλική εφημερίδα «Ελληνική Μέλισσα», για την οποία ετύπωσε έξι ή επτά φύλλα

Στην Σύρο Τυπώνονται οι Πρώτες Εφημερίδες.

Στα προαναφερθέντα τυπογραφεία εκδόθηκαν οι πρώτες εφημερίδες της Σύρου, τα «Περίεργα» το 1832 – κυκλοφόρησε ένα μόνο φύλλο – η ελληνογαλλική «Ελληνική Μέλισσα» το 1832, ο «Ερμής» το 1837, η «Μούσα» του Γεωργίου Δ. Ρήγα το 1838 και άλλες.

Το 1836 έκανε τυπογραφείο στη Σύρο ο Γεώργιος Πολυμέρης, που το μετέφερε μετά από λίγο στην Αθήνα, για να ξαναγυρίσει το 1838 και να το διατηρήσει μέχρι το 1864.

Την επόμενη περίοδο (1840-1850) νέα τυπογραφεία έκαναν την εμφάνισή τους. Το 1845 του Νικολάου Βαρβαρέσου που διατηρήθηκε μέχρι το 1894. Το 1849 έγινε το τυπογραφείο των Μ. Π. Περίδου και Π. Γ. Μαίμου, αυτά δε που υπήρχαν ήδη, εξελίχθησαν πολύ, λόγω της κατάργησης του μονοπωλίου της εκτύπωσης διδακτικών βιβλίων, της σχετικής ελευθεροτυπίας που προέκυψε από το σύνταγμα του 1844 και της γενικής κίνησης των γραμμάτων με τους χιλιάδες μαθητές και των δύο φύλων, οι οποίοι έρχονταν στη Σύρο να εκπαιδευτούν απ’ όλη την Ελλάδα, στα δημόσια και ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. Μέσα στην πάλη των τοπικών φατριών τότε, ο Τύπος έπαιξε σοβαρό ρόλο και γενικότερα στα κρατικά θέματα. Και αυτοί που διάβαζαν τον «Ερμή» και τον «Αίολο» εκείνης της εποχής, δεν μπορούν να μην θαυμάσουν το θάρρος με το οποίο γράφονταν.

Πρέπει ακόμα να αναφέρουμε ότι οι τότε διευθυντές τυπογραφείων δεν ήταν απλοί τεχνίτες, αλλά άνδρες που διακρίνονταν στα γράμματα και για την κοινωνική τους θέση. Ο Γαρουφαλής, π.χ., ήταν δημογέροντας στη Σάμο το 1828, ο Σφοίνης πριν από την επανάσταση ήταν διδάσκαλος στην Πάτμο, δημογέροντας και γραμματέας της συνέλευσης της πατρίδας του, το δε 1831 είχε ιδρύσει σχολείο στη Σύρο, και διετέλεσε και μέλος της εφορίας του πρώτου φιλολογικού συλλόγου στη Σύρο το 1833.

Στο ζενίθ της τυπογραφικής καλλιτεχνίας, όχι μόνο στη Σύρο αλλά και σε όλη την Ελλάδα, τυπώνεται σε Συριανό Τυπογραφείο το σύγγραμμα του πρίγκιπα Δημητρίου Ροδακανάκη. Γι’ αυτό έφεραν επίτηδες από την Ευρώπη ειδικό χαρτί και μελάνη υψηλής ποιότητας και εικόνες των ένδοξων Ιουστινιανών που φωτοχαλκογραφήθηκαν από τον παγκοσμίου φήμης καλλιτέχνη Καίσαρα Δανέζη με άλλα ειδικά τυπογραφικά στοιχεία..
Το τυπογραφείο αυτό τιμήθηκε σε ελληνικές και παγκόσμιες εκθέσεις με τρία αργυρά βραβεία: στο Παρίσι το 1900, στη διεθνή των Χανίων το 1900 και στην Δ’ Ολυμπιακή των Αθηνών το 1888 και με τιμητικό έπαινο την Παγκόσμια Έκθεση των Παρισίων, το 1889.

Ένα ακόμη τυπογραφείο λειτούργησε στην Ερμούπολη, το ονομαζόμενο της «Πατρίδος», του Γεωργίου Χάλαρη, από το 1865. Σ’ αυτό τυπωνόταν η ομώνυμη εφημερίδα, η παλαιότερη από τις επαρχιακές όλης της Ελλάδας. Το 1870 απέκτησε τυπογραφείο ο Νικόλαος Φρέρης, που δημοσίευσε πολλά βιβλία και μάλιστα διδακτικά.

Τον ίδιο χρόνο, ο Ιταλός Λωρέντζο Δενάπολι συνέστησε με την υποστήριξη του Ιωάννου Χούμη λιθογραφείο με τελειότατο μηχανήματα, στο οποίο τυπώθηκαν επισκεπτήρια, επικεφαλίδες γραμμάτων και συναλλαγματικών, καλλιγραφίες, χάρτες και τίτλοι μετοχών των τότε ασφαλιστικών εταιρειών. Αυτό μεταφέρθηκε στην Αθήνα το 1871.

Τα παραπάνω στοιχεία παραθέτει σε άρθρο του ο δημοσιογράφος και Ιστορικός Παναγιώτης Κουλουμπής. (Πήγες: Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμούπολης, Από τα βιβλία του Δημήτρη Χάλαρη, και τη μελέτη του Ανδρέου Χούμη του 1901
Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης. Διαφορές διαδικτυακές πηγές και δικές του έρευνες). (πηγή http://alithinesgynaikes.gr/ )

Φυσικό και επόμενο, η ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών στην «Αρχόντισσα» και πρωτεύουσα των Κυκλάδων. Την τελευταία ημέρα των εκδηλώσεων για τα 190 χρόνια από την ίδρυση της Ερμούπολης, την Κυριακή 28 Αυγούστου, στο θέατρο «Απόλλων», μετά την ομιλία του καθηγητή Χρήστου Λούκου, ακολούθησε απαγγελία αποσπασμάτων από έργα των πιο σημαντικών συριανών συγγραφέων και ανθρώπων του πνεύματος. Εμμανουήλ Ροΐδης, Δημήτριος  Βικέλα, Γεώργιος  Σουρής, Ρίτα  Μπούμη-Παπά και Μάνος Ελευθερίου, παρέλασαν στο κατάμεστο από το κοινό Θέατρο, για να δείξουν τη διαχρονικότητα της πνευματικής Ερμούπολης. Ορισμένα κείμενα, είναι σαν να έχουν γραφτεί σήμερα. Ιδιαίτερα του Σουρή, η σαρκαστική γλώσσα του οποίου έσπαγε κόκκαλα, σκανδαλίζοντας συχνά εξουσίες και κρατούντες:

«Ιδού, ιδού πρωθυπουργοί και δημοσιογράφοι,

Τας τύχας επιβλέποντες και των εθνών τα σκάφη,

Ιδού και πολιτεύματα, Συντάγματα και νόμοι,

Φρουροί, κλητήρες, εύζωνοι, Νομάρχαι, Αστυνόμοι,

Πλανώμενοι νυχθημερόν εις ένα κι άλλον δρόμον,

Και όλοι επιβλέποντες την τήρησιν των νόμων.

Ιδού παπάδες, ασκηταί, Μητροπολίται, διάκοι,

Και το γενναίον Κήρυγμα κι ο Λόγος του Μακράκη,

Ορθοτομούντες τον ευθύν της αληθείας λόγον

Και μη προσέχοντες ποτέ εις ένα κι άλλον ψόγον.

Εις όλα μας επίβλεψις και πρόνοια μεγάλη,

Κι ευχαριστήρια καθείς προς τους επόπτας ψάλλει».

Ακολουθεί κατάλογος λογοτεχνικών έργων για την Ερμούπολη, για όποιον θέλει να εντρυφήσει εις τα γραφάς…

1.      Αθανασιάδης Τάσος, Η Αίθουσα του Θρόνου, Εστία, Αθήνα 182004 (443 σελ.), 
2. Ασημακόπουλος Κώστας, Οι βραδυνές καμπάνες, Χαζηνικολής, Αθήνα χ.χ.έ., 21990 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, 222-229. 
3. Βικέλας Δημήτριος, Η ζωή μου: Παιδικαί αναμνήσεις - νεανικοί χρόνοι, Κατάστημα Συλλόγου Προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Εν Αθήναις 1908 [http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/f/9/metadata-250-0000000.tkl].
4. Βικέλας Δημήτριος, «Φίλιππος Μάρθας», «Η άσχημη αδελφή» (διηγήματα) στο Διηγήματα, Ανέστης Κωνσταντινίδης, Εν Αθήναις 1897. [http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/b/b/a/metadata-141-0000139.tkl]
5. Βικέλας Δημήτριος, Λουκής Λάρας, Γεώργιος Κασδόνης, Εν Αθήναις 1892. [http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/d/d/5/metadata-181-0000346.tkl] 
6. Βογαζιανός Ευάγγελος, «Σύρα» (ποίημα), Σε πρώτο πρόσωπο, Σμυρνιωτάκης, Αθήνα 1991 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 159-160.
7. Γιοφύλλης Φώτος, «Σύρα», περ. Αναγέννησις (Ερμούπολη), τ. 18, 1.1.1919 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 139. 
8. Γκωτιέ Θεόφιλος, «[Η Σύρος περί τα μέσα του 19ου αιώνος] (απόσπασμα)», μτφρ. Χρήστος Ι. Νικολαΐδης, Κυκλαδικόν Ημερολόγιον (1908), αναδημ. στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 57-63. 
9. Γλέζος Πέτρος, Τα απομνημονεύματα ενός κυρίου και άλλα διηγήματα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1986, 14-17.
10. Δήμου Νίκος, «Οι εξωγήινοι», Η χαμένη τάξη, Νεφέλη Αθήνα 1985, 14-17.
11. Δούναβη Λουκρητία , Το βυσσινί φουστάνι (συλλογή διηγημάτων), Το ροδακιό, Αθήνα 2001, «Ο γάμος» (64-67), «Η ζωή μια παράσταση» (71-72).
12. Δρακάκης Ανδρέας Θ. , «Διασωθέν απόσπασμα απ’ το ημερολόγιό μου», εφ. Ελευθερία (Ερμούπολη), 31.12.1944 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 145-147. 
13. Ελευθερίου Μάνος, «Εν Ερμουπόλει» (ποίημα), Το νεκρό καφενείο, Καστανιώτης, Αθήνα 1997, 50. 
14. Ελευθερίου Μάνος, Ο καιρός των χρυσανθέμων, Μεταίχμιο, Αθήνα 2004.
15. Ευάγελλος Βογαζιανός, «Ανέφικτα» (ποίημα), αναδημ. στο Μ. Φρέρης, «Η Σύρα στη λογοτεχνία (Πρόταση περιγράμματος)», Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 249-273: 271-272.
16. Κάλας Νικόλαος, «Δεύτερο βιβλίο» (ποίημα), Γραφή και Φως, Ίκαρος, Αθήνα 1983, 95-96.
17. Καραγάτσης Μ. , Η μεγάλη χίμαιρα, Εστία, Αθήνα 171995 (17η 321 σελς)
18. Καραγάτσης Μ., Η μεγάλη χίμαιρα, Εστία, Αθήνα 1995 (17η έκδ. – 321 σελ.), 277-281.
19. Κουκούλας Λέων, «Ένα πρωί» (ποίημα), Ένα πρωί, τυπ. Πυρσός, Αθήνα 1934 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 142. 
20. Μαντά Δήμητρα, «Ερμούπολη» (ποίημα), Μνήμη κατόπτρων Σικυώνος, 1990, και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 161.
21. Μπάρας Αλέξανδρος, «Επίθυρα χεράκια» (ποίημα, απόσπασμα), Ποιήματα 1933-1953, Ίκαρος, Αθήνα 1953, και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 143.
22. Μπαστιάς Κωστής , «Η Σύρα», περ. Ελληνικά Γράμματα, τ. 41, 15.2.1929 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 113-119. 
23. Μπούμη – Παπά Ρίτα, Η Χρυσώ, Καρανάσης, Αθήνα 1984 (188 σελς), 
24. Μωραϊτίδης Αλέξανδρος, «Εις την Σύρον (1902)», Με του βορηά τα κύματα. Ταξίδια, περιγραφαί, εντυπώσεις, Αθήνα 1902 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 101-110.
25. Νερβάλ Ζεράρ ντε, «Οι μύλοι της Σύρας», Ταξίδι στην Ανατολή, μτφρ. Πωλίνα Πεφάνη, Στοχαστής, Αθήνα 2000: 
http://old.eyploia.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=2032
26. Ουράνης Κώστας, Ταξίδια στην Ελλάδα, Οι φίλοι του βιβλίου, Αθήνα 1949 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 123-127. 
27. Παναγιωτόπουλος Ι. Μ. , [Για την Ερμούπολη], Μορφές της ελληνικής γης, Φιλιππότης, Αθήνα 21988 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 182-185. 
28. Πατεράκη Γιολάντα, Η Αρχόντισσα του Αιγαίου (Σύρα), Νικόδημος, Αθήνα 2000, 47-58.
29. Ραγκαβής Κλέων , «Ηι Συριαναίς» (ποίημα), Άλγη – Λυριακαί ποιήσεις, Λειψία (1893) και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 121-122.
30. Ροΐδης Εμμανουήλ, «Ιστορία ενός αλόγου» (διήγημα), Εμ. Ροΐδη Άπαντα, τόμ. Ε΄, φιλ. επιμ. Άλκη Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1978 (450 σελς), 18-31.
31. Ροΐδης Εμμανουήλ, «Ψυχολογία συριανού συζύγου», «Το παράπονο του νεκροθάπτου», «Ιστορία ενός σκύλου», «Ιστορία μιας γάτας», «Ιστορία ορνιθώνος», «Το ξεστούπωμα» (διηγήματα), Εμ. Ροΐδη Άπαντα, τόμ. Ε΄, φιλ. επιμ. Άλκη Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1978 (450 σελς), 37-55.http://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=303&author_id=73 
32. Ρούσσος Ευάγγελος Ν., «[Ο Απόλλων με τα πολύφωτα…]» (ποίημα), αναδημ. στο Μάρκος Δ. Φρέρης, «Η Σύρα στη λογοτεχνία (Πρόταση περιγράμματος)», περ. Άποψη (Δεκαπενθήμερη Εφημερίδα της Σύρου), αρ. 160 (14.1.2006) και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 249-273: 270.
33. Σουρής Γεώργιος, «Εγώ – Εις Ρωσίαν» (ποίημα), Ποιήματα 1882-1887 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 65-68.
34. Συγγρός Ανδρέας, Απόσπασμα για την Σύρο από τα Απομνημονεύματα (1908) και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 25-31.
35. Φρέρης Βελισσάριος, «Το ψέμα του Νικόλα», Συριανές ηθογραφίες, Καλός Τύπος, 1970 και στο Ερμούπολη: Μια πόλη στη λογοτεχνία, ό.π., 169-179.