Οικεία δεινά….

 

Της Τιτίκας-Μαρίας Σαράτση

Πλησιάζει η 15^η Ιουλίου και είναι βέβαιο ότι θα δούμε κάποιο αφιέρωμα για τα Ιουλιανά του 1965, τη σύγκρουση του Παλατιού με τον Γεώργιο Παπανδρέου…και για το πως άνοιξε ο δρόμος για την δικτατορία που επιβλήθηκε δύο χρόνια αργότερα….Εκτός όμως από τη δημοκρατία υπάρχει και κάτι άλλο που δρομολογήθηκε να ανακοπεί και να τραυματισθεί  με τη σύγκρουση αυτή: Η παιδεία….Θεωρώ καταρχήν εντελώς απαραίτητο να παραθέσω το απόσπασμα από το ακόλουθο κείμενο από το αφιέρωμα της Καθημερινής «7 Ημέρες» της 5^ης /12 1999 όπου παρατίθεται και το κείμενο του Αλέξη Δημαρά*. Δεν μπορούμε να μιλάμε για την μεταρρύθμιση στην παιδεία αν δεν αναφερθούμε στην μεταρρύθμιση που τελικά δεν έγινε, ανακόπηκε από την δικτατορία του 1967…….

« Η μεταρρύθμιση του 1964 (επιμέλεια Ν. Βαρμάζης - Τ. Γιάννου)

«Η κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου το 1963, και ιδίως μετά τις εκλογές του 1964, με πρωθυπουργό και υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου, υφυπουργό τον Λουκή Ακρίτα και Γενικό Γραμματέα τον Ε.Π. Παπανούτσο, προχώρησε στην υλοποίηση των προεκλογικών της εξαγγελιών για τα εκπαιδευτικά, εξασφαλίζοντας την ψήφιση του νομοσχεδίου, που πήρε τον αριθμό 4379 και έμεινε στην ιστορία ως "νόμος της Μεταρρύθμισης Παπανδρέου-Παπανούτσου". Πρώτη φορά μετά τη "Μεταρρύθμιση του 1929" το ελληνικό Κοινοβούλιο ενέκρινε ένα μείζον και ολοκληρωμένο σχέδιο συντονισμένων (ως προς τη σχέση στόχων και μέτρων) αλλαγών στο εκπαιδευτικό σύστημα.
 Το φάσμα των παρεμβάσεων ήταν ευρύτατο: Κατάργηση οποιωνδήποτε οικονομικών επιβαρύνσεων για σπουδές και στις τρεις βαθμίδες ("δωρεάν παιδεία"), επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης από έξι σε εννέα χρόνια, διαίρεση της μέσης εκπαίδευσης σε δύο ανεξάρτητους κύκλους, καθιέρωση (παρά τη συνταγματική δέσμευση) της δημοτικής ως αποκλειστικής γλώσσας στο δημοτικό σχολείο και ως ισότιμης προς την καθαρεύουσα στις άλλες βαθμίδες, και ριζική αναμόρφωση του τρόπου επιλογής των υποψηφίων για τα πανεπιστήμια (καθιέρωση του "ακαδημαϊκού απολυτηρίου"). Στα επιμέρους ανήκουν αλλαγές στα προγράμματα (προσθήκη νεωτερικών μαθημάτων, όπως η Κοινωνιολογία και τα Στοιχεία της Οικονομικής Επιστήμης, ενίσχυση των φυσικών και μαθηματικών, διδασκαλία των αρχαίων κειμένων αποκλειστικά από μετάφραση στις τρεις τάξεις του γυμνασίου) και στα σχολικά βιβλία και η μέριμνα για τη σίτιση και τη μεταφορά των μαθητών. Η μεταβολή χαρακτηρίζεται επίσης από την επέκταση, σε τρία χρόνια της εκπαίδευσης των δασκάλων στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και από την ίδρυση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ως οργάνου για την υλοποίηση της νέας εκπαιδευτικής πολιτικής και την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.

Τη δημιουργία της εντύπωσης ότι οι προθέσεις της κυβέρνησης για αναβάθμιση του συστήματος ήταν ειλικρινείς ενίσχυσαν τόσο η ιδιαίτερα σημαντική αύξηση των δαπανών για την εκπαίδευση στον κρατικό προϋπολογισμό, όσο και η βελτίωση της οικονομικής θέσης των εκπαιδευτικών. Με το νομοθετικό αυτό πλαίσιο, είκοσι χρόνια μετά τις ανάλογες ρυθμίσεις στα άλλα κράτη του λεγόμενου δυτικού κόσμου, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα προσαρμοζόταν στις παγκόσμιες μεταπολεμικές τάσεις. Πάντως μερικά από τα πιο καίρια χαρακτηριστικά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος (όπως λ.χ. ο συγκεντρωτισμός και η ανισότητα στην προσφορά εκπαίδευσης σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες) διατηρήθηκαν αμετάβλητα ―ή και ενισχύθηκαν― στο νέο σχήμα.

Στην Ελλάδα, μάλιστα, καλλιεργήθηκε επίμονα η αντίληψη ότι τότε υλοποιήθηκε ―επιτέλους― η "αστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση", που είχε περιγραφεί για πρώτη φορά στα σχέδια της κυβέρνησης Τρικούπη το 1889. Δημιουργήθηκε έτσι η πίστη ότι στα εκπαιδευτικά υπάρχουν διαχρονικές "προοδευτικές" λύσεις, ανεξάρτητες από το κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο επιβάλλονται. Η πίστη αυτή σημάδεψε έντονα τις σχετικές συζητήσεις και ενέργειες ως το τέλος του αιώνα.

Πάντως και το 1964 η πορεία δεν ήταν απρόσκοπτη: από την πρώτη στιγμή η αντίδραση υπήρξε ιδιαίτερα έντονη, καθώς εντάχθηκε στην προσπάθεια φθοράς της Ένωσης Κέντρου, σε τέτοια έκταση ώστε δεν μπόρεσε να εξασφαλισθεί ούτε η συναίνεση βασικών στελεχών της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (όπως ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος) με σαφές φιλελεύθερο παρελθόν και "προοδευτική" πνευματική παρουσία: πέρα από τις ―πολύ λίγες― αντιρρήσεις σε θέματα ουσίας, η πολεμική εκπορεύτηκε από τους παραδοσιακά συντηρητικούς χώρους (με προεξάρχουσα τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών) και χρησιμοποίησε επιχειρήματα και τακτικές που είχαν δοκιμαστεί άλλοτε με επιτυχία.
 Αιχμή της πολεμικής αποτέλεσε πάλι η δημοτική με τα παρεπόμενά της: την αθεΐα, τον αριστερισμό και την αντεθνικότητα. Ακόμη και η εξαγγελία "δωρεάν παιδείας" επικρίθηκε ως παραπλανητική, αφού δεν κάλυπτε όλες τις σχετικές δαπάνες (γραφική ύλη των μαθητών, έξοδα διαμονής των φοιτητών κ.ο.κ.). Οι κατήγοροι εξάλλου αναγνώρισαν το πρότυπου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου στην Ανατολική Γερμανία, και θεώρησαν ότι στελεχώθηκε αποκλειστικά με αριστερούς ή αριστερίζοντες, ενώ ένα νέο σχολικό βιβλίο (το Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική του Κ. Καλοκαιρινού) χαρακτηρίστηκε "προπαγανδιστικό φυλλάδιο" και επικρίθηκε εντονότατα ως αντίθετο προς τις θέσεις της επίσημης εθνικής ιστορίας. Τέτοια ήταν η ένταση και η έκταση των αντιδράσεων (αλλά και η ταύτιση της Μεταρρύθμισης με τον Γεώργιο Παπανδρέου) ώστε, παρά την κεντρώα προέλευσή τους, οι διαδοχικές κυβερνήσεις από τον Ιούλιο του 1965 και ύστερα όχι μόνο δεν συνέχισαν τις διαδικασίας (εκκρεμούσε η ψήφιση δύο νομοσχεδίων ―ενός για την πανεπιστημιακή εκπαίδευση και ενός για την τεχνικο-επαγγελματική― που θα ολοκλήρωναν τη μεταρρύθμιση) αλλά και ανέστειλαν ορισμένα μέτρα (στις 9 Σεπτεμβρίου 1965 ανακοινώθηκε λ.χ. η αναθεώρηση των σχολικών βιβλίων του 1964 και η "πολτοποίησις" όσων κριθούν ακατάλληλα).
 Η οριστική ακύρωση της Μεταρρύθμισης πραγματοποιήθηκε το 1967, αμέσως μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, με την αποσπασματική κατάργηση όλων των μέτρων της, εκτός από τη "δωρεάν παιδεία": οι σπουδές στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες λ.χ. ορίστηκαν πάλι διετείς και οι σπουδαστές του τρίτου έτους του 1966-67 έδωσαν πτυχιακές εξετάσεις στα τέλη Απριλίου, ενώ το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη καταργήθηκε με τηλεγραφική προς τα σχολεία διαταγή στις 5 Μαΐου και, την ίδια μέρα, με τηλεφωνική διαταγή, ανέστειλε τις εργασίες του το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Έτσι και αυτή η Μεταρρύθμιση δεν μπορεί να κριθεί από τα αποτελέσματά της. Ελέγχεται μόνο ως πρόθεση, ως διακήρυξη στόχων. Από την άποψη αυτή, της αναγνωρίζονται ουσιαστικές διαφορές από το παρελθόν και πολλά και σαφή στοιχεία εκσυγχρονισμού και εκδημοκρατισμού.
Άλλωστε η μεταδικτατορική υιοθέτηση των κύριων χαρακτηριστικών της ―και μάλιστα από κυβέρνηση της αντίπαλης παράταξης― αποτελεί  σημαντική ένδειξη της εγκυρότητας των επιλογών στις οποίες στηριζόταν». [Αλέξης Δημαράς, «Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση», εφ. Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 5-12-99, σ.23]»

Τι χρειάζεται όμως το εκπαιδευτικό μας σύστημα σήμερα; Πρώτα από όλα χρειάζεται χρηματοδότηση. Μεγαλύτερο ποσοστό του προϋπολογισμού για την παιδεία. Δεύτερον χρειάζεται εμπνευσμένους και μόνιμους εκπαιδευτικούς. Δεν είναι δυνατόν να μιλάμε για αναπληρωτές εν έτει 2022. Χωρίς να υπονοώ ότι δεν υπάρχουν εμπνευσμένοι αναπληρωτές. Χρειάζεται ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και νοσηλευτές σε κάθε σχολείο. Τρίτον χρειάζεται να αποφασίσει πλέον η Πολιτεία αν μόνιμα θα αποκρύπτει δια της μη διδασκαλίας ολόκληρες ιστορικές περιόδους και να απαλλαγεί από τις φοβίες της για καθαρά ψηφοθηρικούς λόγους: θα πρέπει να μιλήσουμε δια των βιβλίων και των πηγών για τις διαχρονικές παθογένειες μας…..Τι φοβόμαστε δηλαδή; Γιατί δεν αναφέρεται ποτέ ότι μαζί με τις Οθωμανικές δυνάμεις που τελικά κατέλαβαν την Πόλη το 1453 υπήρχε και σώμα Ελλήνων μισθοφόρων; Γιατί φοβόμαστε να μιλήσουμε για τους βιασμούς που έγιναν στο Βερολίνο από συμμαχικές δυνάμεις όταν το κατέλαβαν το 1945; Επί τη ευκαιρία συνιστώ σε όλους τους εφήβους αλλά και τους ενήλικες να δουν τους «Ηττημένους». Δυστυχώς προβάλλεται μόνο στο Netflix……Γιατί έχουμε οδηγηθεί στο να είναι τα Αρχαία ελληνικά ακαταλαβίστικα όσο και τα ιερογλυφικά για τα παιδιά; Φοβόμαστε να πούμε ότι αυτή η γλώσσα έχει ιστορία 3000 χρόνων τουλάχιστον και έχει το ίδιο αλφάβητο όλα αυτά τα χρόνια; Φοβόμαστε να πούμε τη λέξη «πατρίδα» μήπως μας πουν εθνικιστές και μιλάμε για τους Τούρκους λες και είμαστε το Λουξεμβούργο και δεν αντιμετωπίζουμε κανένα εθνικό κίνδυνο; «Να πιεσθεί η ΕΕ» να πάρει πιο σαφή θέση, ακούω συνέχεια. Ποια πιο σαφή θέση; Στην ΕΕ η Γερμανία λύνει και δένει και κάνει μια χαρά τις συναλλαγές της με την Τουρκία. Και αν δεν ήταν ο κακομοίρης ο «αστός» Μακρόν να πει καμμιά λεξούλα κανείς δεν θα μιλούσε….

Η παιδεία μας πρέπει να δημιουργεί ενεργούς πολίτες, πολίτες που έχουν γνώση των διαχρονικών παθογενειών και λαθών της φυλής αριστερόθεν και « δεξιόθεν». Προοδευτική παιδεία είναι η παιδεία που δημιουργεί πολίτες που είναι περήφανοι για την πατρίδα τους, έτοιμοι να την υπερασπισθούν αλλά που έχουν συναίσθηση ότι η ειρήνη είναι το μεγαλύτερο αγαθό. Που δεν θέλουν να είναι η χώρα τους μόνο χώρα «διακοπών» αλλά που θα έχει και εγχώρια ανάπτυξη σε όλους τους τομείς. Να προσπαθούν για Ελληνικές βιομηχανίες, για ελληνική γεωργία. Να είναι πολίτες του κόσμου αλλά να έχουν γνώση της Ελληνικής ιστορίας συνολικά και όχι κατά το δοκούν κάθε κυβέρνησης που αλλάζει τα βιβλία όπως της αρέσει. Αεροβατώ; Ίσως….Για αυτό και τελειώνω με ένα απόσπασμα από τον «Ήλιος ο Πρώτος» του Οδυσσέα Ελύτη:

«Δώσε το χέρι σου – πριν συνταχτούν πουλιά

στους ώμους των ανθρώπων και το κελαηδήσουνε

πως επιτέλους φάνηκε να ‘ρχεται από μακριά

η ποντοθώρητη παρθένα Ελπίδα!

Πάμε μαζί κι ας μας λιθοβολούν

κι ας μας λεν αεροβάτες

φίλε μου όσοι δεν ένιωσαν ποτέ με τι

σίδερο με τι πέτρες τι αίμα τι φωτιά

χτίζουμε ονειρευόμαστε και τραγουδάμε!»

(Ο. Ελύτης, απόσπασμα από το « Ήλιος ο πρώτος»)

* Βλέπε και Αλέξη Δημαρά, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε Τεκμήρια ιστορίας 1895-1967, Εκδόσεις  Βιβλιοπωλείο της Εστίας,1998