ΧΙΟΣ 2 «Είμαι δενδρίν ακούραστον και πάντα δακρυσμένον» (σχινιάτικος)

Προικισμένος τόπος από τη φύση η Χίος. Η μυροβόλος σύμφωνα με τον Όμηρο, που πολλοί λένε ότι καταγόταν από δω, και πάντως σίγουρα είχε επισκεφθεί το νησί και είχε διδάξει. Ήταν το αγαπημένο νησί της Εμινέ, της γυναίκας του σουλτάνου και επί τουρκοκρατίας έχαιρε πλήρους ασυλίας και διοικητικής, θρησκευτικής και πολιτιστικής αυτοτέλειας.

Η αγάπη των τούρκων για το νησί που βρίσκεται μια ανάσα απόσταση από την  Τουρκία, παραμένει μέχρι και σήμερα. Οι γείτονες πηγαινοέρχονται με κάθε ευκαιρία από τα μικρασιατικά παράλια στη Χίο, όχι μόνο κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου-φέτος οι τούρκοι τουρίστες ήταν υπερδιπλάσιοι σε σχέση με πέρισυ- αλλά ακόμα και τα Σαββατοκύριακα. Είναι φυσικό. Η απόσταση είναι το πολύ μισή ώρα. Ξυπνάς το πρωί, κάθεσαι στο μπαλκόνι του Βροντάδου και ατενίζεις τα τουρκικά παράλια. Είναι λίγο τρομακτικό στην αρχή αλλά μετά το βρίσκεις απολύτως φυσικό. Κι εμείς πηγαινοερχόμαστε συχνά, μας λένε οι Χιώτες. Και μη φανταστεί κανένας ότι οι τούρκοι που έρχονται στη Χίο είναι τίποτα «τουρκαλάδες» όπως νομίζουν μερικοί. Είναι ευκατάστατοι αστοί, με ευρωπαϊκό ντύσιμο και ευγενικούς τρόπους, πολλοί απ’ αυτούς ξέρουν και μιλούν ελληνικά, και δείχνουν σεβασμό και αγάπη γι αυτό τον τόπο. Προφανώς οι γείτονες αυτοί δεν έχουν καμία σχέση με τον ισλαμικό φανατισμό που κυριαρχεί ως πολιτικός προσανατολισμός στην σημερινή τουρκική ηγεσία. Αλλά αναρωτιόμαστε αν γνωρίζουν τίποτα για τη σφαγή της Χίου από τους ομοεθνείς τους. Περασμένα, αλλά όχι ξεχασμένα για μας. Η ιστορία είναι ιστορία και δεν είμαστε λωτοφάγοι...

Η φύση λοιπόν προίκισε αυτό το νησί. Με το μαστίχι και τα εσπεριδοειδή, δύο προϊόντα που καλλιεργούνταν ήδη από την αρχαιότητα και δημιούργησαν τεράστιο πλούτο στο νησί. Γέννησαν μεγαλέμπορους , ναυτικούς και εφοπλιστές, που όργωναν τις θάλασσες και το κάνουν ακόμα και σήμερα. Πολλοί από αυτούς έχουν τα αρχοντικά τους στον Κάμπο, ένα τεράστιο περιβόλι γεμάτο κήπους με οπωροφόρα και κυρίως εσπεριδοειδή που θεωρούνται τα καλύτερα παγκοσμίως.

Μερικά από τα αρχοντικά που έχουν μιαν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, ιταλικού νεοκλασσικού ρομαντισμού, έχουν πουληθεί ή έχουν γίνει ξενώνες, όπως αυτός του Αργέντη που είναι σήμερα ξενοδοχείο πέντε αστέρων, το οποίο και επισκεφθήκαμε, αλλά χωρίς να μας αφήσουν να μπούμε μέσα, γιατί προφανώς οι θαμώνες του ανήκουν στην ελίτ. Τα περισσότερα όμως ανήκουν στους πλούσιους εφοπλιστές. 

Στον Κάμπο επισκεφθήκαμε επίσης ένα αγρόκτημα που έχει μετατραπεί σε Μουσείο, το Citrus. Εκεί βλέπει κανείς πώς καλλιεργούνται τα πολύτιμα εσπεριδοειδή και πώς στη συνέχεια γίνονται γλυκά του κουταλιού, μαρμελάδες και λουκούμια.  Το Citrus  είναι ένας παράδεισος επί της γης που περιμένει τον επισκέπτη και τον καλεί να μείνει για πάντα εκεί, κάτω από τα φυλλώματα των πορτοκαλεώνων, των μανταρινιών, των λεμονιών, των περγαμοντιών, των νερατζιών. 

Ένας γαϊδαράκoς με χαϊμαλιά, είναι ξαπλωμένος μέσα στο κτήμα και λιάζεται πίσω από ένα παλιό αυτοκίνητο αντίκα, μπροστά από το σκιάχτρο που μοιάζει με γλυπτό στη μέση του οπωρώνα. Παρακεί βόσκουν μερικά προβατάκια. Κι εμείς καθόμαστε στις αναπαυτικές καρέκλες και πίνουμε τον καφέ μας και δεν θέλουμε καθόλου να κουνηθούμε από κει.

Αλλά η μεγάλη προίκα της Χίου είναι το μαστίχι και τα Μαστιχοχώρια. Το μαστιχόδενδρο, ο σχίνος όπως είναι το λαϊκό του όνομα, είναι ένας θάμνος που δεν τον πιάνει το μάτι σου. Τον βλέπεις σε συστάδες στις δύο πλευρές του δρόμου, και νομίζεις ότι είναι τα κοινά δικά μας σκίνα. Όμως όταν  πλησιάσεις, βλέπεις τα μικρά δενδράκια, με ασπρισμένο το έδαφος κάτω από το θαμνοειδές φύλλωμά τους που κρύβουν το μυστικό. 

Το μυστικό βρίσκεται στον κορμό τους που διακλαδίζεται φιδογυρίζοντας, δημιουργώντας μιαν ομπρέλα από πάνω μας. Πλησιάζουμε και το μυστικό αποκαλύπτεται. Το χαραγμένο κορμί τους στάζει μικρές σταγόνες που λαμπυρίζουν στον ήλιο σαν διαμαντάκια. Είναι τα διαμάντια της μητέρας φύσης, είναι το μαστίχι που έδωσε τον πλούτο στο νησί, μια κληρονομιά μοναδική και αναντικατάστατη μέχρι και σήμερα.

Δυστυχώς, η νοτιοδυτική πλευρά του  νησιού κάηκε από μια μεγάλη πυρκαγιά το 2012 και από άλλες μικρότερες στα επόμενα χρόνια. Πολλά μαστιχόδεντρα τότε καταστράφηκαν αλλά η καλλιέργεια συνεχίζεται παρόλα αυτά.

Πριν ένα χρόνο δημιουργήθηκε το Μουσείο Μαστίχας που συγκέντρωσε όλον αυτό τον πλούτο και έχει αναγνωριστεί διεθνώς. Το Μουσείο δημιουργήθηκε αφού  η UNESCO αναγνώρισε τον Νοέμβριο του 2014 ότι τα Μαστιχοχώρια και οι κάτοικοί τους ασκούν μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη πολιτισμική δραστηριότητα και τα ενέταξε στα μνημεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Στημένο πάνω σε ένα λόφο, το Μουσείο Μαστίχας είναι άλλο ένα στολίδι της Χίου. Στην είσοδο σε προυπαντεί ένα σχινοτράγουδο που το τραγουδάει μια γιαγιά από τα Μεστά, που λέει «είμαι δενδρίν ανθεκτικόν και πάντα δακρυσμένον». Είναι ένα από τα τραγούδια που τραγουδούν οι γυναίκες όταν διαλέγουν με τα χέρια τους το μαστίχι στην τελική φάση πριν από την επεξεργασία του για να προκύψουν τα διάφορα προϊόντα, που οι επιστήμονες σήμερα αναγνωρίζουν ως θεραπευτικά, εξ αιτίας των πλούσιων ιαματικών στοιχείων που έχει αυτό το «διαμαντένιο δάκρυ». 

Η καλλιέργεια και κατεργασία του μαστιχιού δεν είναι καθόλου εύκολη δουλειά, όπως διαπιστώνει κανείς από τα βίντεο και τις εικόνες του Μουσείου:

Οι μαστιχοπαραγωγοί στρώνουν πρώτα κάτω από τους σχίνους στο χώμα ένα «τραπέζι» (χαλί) από ασπρόχωμα. Στη συνέχεια κουνούν το δένδρο να πέσουν όλα τα ξερά φύλλα, έπειτα τα σκουπίζουν, καθαρίζουν το «τραπέζι», και με ένα ειδικό μαχαιράκι χαράζουν τον κορμό του σχίνου με «κέντιες».

Από τις χαραγματιές αυτές βγαίνει ο χυμός του δένδρου, το μαστίχι και πέφτει πάνω στο «τραπέζι». Κάτω στο έδαφος σιγά σιγά ξεραίνεται σε σβώλους, μικρούς ή μεγάλους και όταν «ωριμάσει» οι μαστιχοκαλλιεργητές το μαζεύουν, το καθαρίζουν και το επεξεργάζονται μέσα σε ειδικούς κλιβάνους και εργαστήρια. Η διαδικασία καθαρισμού και διαλογής γίνεται από τις γυναίκες στα Μαστιχοχώρια που μαζεύονται όλες μαζί γύρω από ένα τραπέζι ή μια τάβλα και διαλέγουν σβώλο σβώλο. Κατά τη διάρκεια της εργασίας αυτής, οι γυναίκες τραγουδούν σχινιάτικα τραγούδια και αποκαλούν η μια την άλλη «συντρόφισσα». Η ομαδική αυτή εργασία, τις δένει σε δεσμούς αξεδιάλυτους και διαρκείς. Ο ήλιος μαλακώνει το μαστίχι και γίνεται «κούκουδο».  

Στο Μουσείο διαβάζουμε ότι «οι σχίνοι αποτελούν κύριο στοιχείο της μακκίας βλάστησης των παραμεσόγειων χωρών. Όμως μόνο στη Νότια Χίο καλλιεργούν συστηματικά και παράγουν μαστίχα. Κάθε προσπάθεια να επεκταθεί η καλλιέργεια αυτή αλλού, απέτυχε.

Μεθοδικός ευγονισμός

Από τα αρχαία χρόνια οι καλλιεργητές των σχίνων της Χίου εντόπιζαν τα δένδρα που απέδιδαν περισσότερη και καλύτερη ρυτίνη. Τα εκμεταλλεύονταν και τα πολλαπλασίαζαν, ώστε να δημιουργούν νέες φυτείες σχίνων, με τα χαρακτηριστικά των μητρικών. Με το πέρασμα των αιώνων, ο μεθοδικός αυτός ευγονισμός δημιούργησε ένα νέο είδος σχίνου, πολύ παραγωγικού σε μαστίχα. Η σύγχρονη βοτανολογία έχει αναγνωρίσει αυτό το είδος ως ξεχωριστή ποικιλία, με το όνομα pistachio lentiscus (μαστιχόδενδρο). Το μαστίχι αποτελείται κατά 3% από αιθέριο έλαιο.

Εμπορική εκμετάλλευση

Οι αρχαίοι Χίοι είχαν ήδη συστηματοποιήσει την καλλιέργεια των σχίνων. Τυποποίησαν το προϊόν και το επέβαλαν στην αγορά. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα το ενδιαφέρον για τη μαστίχα παραμένει αμείωτο με συνεχή ανανέωση και εμπλουτισμό των χρήσεών της.

Κλίμα

Ψηλά, δασωμένα βουνά στο βόρειο τμήμα του νησιού συγκρατούν την υγρασία και εξασθενίζουν τους βοριάδες, προικίζοντας τη νότια Χίο με ιδιαίτερο κλίμα, με ήπιο χειμώνα και πολύ ξηρό καλό κλίμα. Συμβαίνει συχνά να βρέχει σε όλο το νησί, εκτός από τα Μαστιχοχώρια, όπου τα ξηρά, ζεστά καλοκαίρια τους επιτρέπουν στη μαστίχα να στεγνώσει γιατί αν η μαστίχα βραχεί πριν ωριμάσει, καταστρέφεται…

Η τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας στη Χίο είναι εγγεγραμμένη από την UNESCO στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Άυλη πολιτιστική κληρονομιά ονομάζουμε το σύνολο των πρακτικών, τεχνικών και εκφράσεων, εργαλείων, αντικειμένων, χειροτεχνημάτων και των χώρων που συνδέονται με αυτά. Οι κοινότητες, οι ομάδες και τα…. Αναγνωρίζουν αυτό το σύνολο ως τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η UNESCO τον Νοέμβριο του 2014 αναγνώρισε ότι τα Μαστιχοχώρια και οι κάτοικοί τους ασκούν μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη πολιτισμική δραστηριότητα. Η καλλιέργεια του μαστιχοφόρου θάμνου στη Νότια Χίο και η εξαγωγή της αρωματικής μαστίχας συνιστά παραδοσιακή καλλιέργεια που μεταβιβάζεται προφορικά και εμπειρικά από γενιά σε γενιά. Το καθοριστικό στοιχείο είναι ότι οι κοινότητες των ανθρώπων που πρωταγωνιστούν σε αυτή την έκφανση του λαϊκού πολιτισμού, οι μαστιχοκαλλιεργητές εν προκειμένω, την αναγνωρίζουν ως στοιχείο του αυτοπροσδιορισμού τους, της ταυτότητάς τους»

Τον καιρό του Βυζαντίου, η εμπορική εκμετάλλευση όλων των ιδιαίτερων προϊόντων της Χίου, κυρίως της μαστίχας και των εσπεριδοειδών, δόθηκε στους Ενετούς με χρυσόβουλο που εξέδωσε ο Αλέξιος Α΄. Στο χρυσόβουλο αναφέρεται ότι «δίνεται επίσης στους Βενετούς το δικαίωμα να κάνουν εμπόριο με κάθε λογής εμπορεύματα σε όλα τα μέρη της Ρωμανίας, γύρω από τη μεγάλη Λαοδίκεια, τη Μαμίστρα, τα ΄Αδανα, την Ταρσό, την Αττάλεια, τη Στρόβιλο, τη Χίο, την Έφεσσο, τη Φώκαια, το Δυρράχιο, την Αυλώνα, την Κέρκυρα, τη Βόνιτσα, τη Μεθώνη, το Ναύπλιο,  την Κόρινθο, τη Θήβα, την Αθήνα, τη Χαλκίδα, τη Δημητριάδα, τη Χρυσούπολη, το Περιθώρι, την Άβυδο, τη Ραιδεστό, την Αδριανούπολη, την Ηράκλεια, τη Σηλυβρία, την ίδια την Κωνσταντινούπολη, και γενικά όλα τα μιτάτα κάτω από την εξουσία της ευσεβούς και ελεήμονος Εξοχότητάς μας… Σε όλους αυτούς τους τόπους η εξουσία τους δίνει το δικαίωμα να μη δέχονται οποιονδήποτε έλεγχο…

Την κυριότητα αυτή της εμπορικής εκμετάλλευσης κληρονόμησαν έπειτα κατά την τουρκοκρατία οι οθωμανοί. 

Τα Μαύρα Βόλια, η ωραιότερη παραλία της Ελλάδας